سندی درباره انجمن پیروان قرآن بندر انزلی و نقش آیت الله پیشوایی
سند زیر مربوط به فعالیت انجمن پیروان قرآن شهر انزلی در سال ۱۳۴۶ می باشد که در آن عده ای از افراد مذهبی تحت نظر مرحوم آیت الله سیدابوطالب پیشوایی، با دغدغه نشر افکار دینی دور هم گرد می آمدند و جلساتی را برگزار می کردند. از این سند به خوبی روشن می شود که افراد زیادی از سنین مختلف در این انجمن شرکت داشته اند و علاوه بر فعالیتهای قرآنی و دینی، به کارهای سیاسی و نشر آرمانهای انقلابی مربوط به نهضت امام خمینی مشغول بودند.
مرتضی عبدالهی
سند زیر مربوط به فعالیت انجمن پیروان قرآن شهر انزلی در سال ۱۳۴۶ می باشد که در آن عده ای از افراد مذهبی تحت نظر مرحوم آیت الله سیدابوطالب پیشوایی، با دغدغه نشر افکار دینی دور هم گرد می آمدند و جلساتی را برگزار می کردند. از این سند به خوبی روشن می شود که افراد زیادی از سنین مختلف در این انجمن شرکت داشته اند و علاوه بر فعالیتهای قرآنی و دینی، به کارهای سیاسی و نشر آرمانهای انقلابی مربوط به نهضت امام خمینی مشغول بودند. از طرفی ارتباطات وسیع برخی افراد این انجمن را با مبارزین مذهبی و ملی قدیمی را به خوبی نشان می دهد و روشن تر از همه، پایبندی و امیدواری این افراد به ویژه مرحوم آیت الله پیشوایی را از امام خمینی و حرکت مردمی و اسلامی او نمایان می سازد.
نکته بسیار مهم در این سند، گزارشگر آن و نحوه گزارش دهی اوست که درباره این نکته در یادداشت مربوط به «درخواست یک مرجع تقلید از سرمایه داران انزلی» به آن اشاره رفت. اما آنچه که در این سند به وضوح روشن است این است که گزارشگر این سند که خود یکی از اعضای شرکت کننده در این جلسات بوده است غیر از اینکه به راحتی نام و موقعیت اجتماعی افراد تاثیرگذار این انجمن را در اختیار ساواک قرار می دهد، بلکه با ترفندهای مختلف از جمله قسم خوردن، اغراق در بیان واقعیت و حتی دروغ در انتساب برخی مواضع و عملکردها به برخی از افراد این گروه، می کوشد تا علاوه بر اینکه خود را وفادار به رژیم پهلوی نشان دهد، برای انتقام از افرادی که با آنها مشکل شخصی دارد نیز دردسر ایجاد کند که البته این نکته از چشم رهبر عملیات ساواک استان پوشیده نمانده است؛ ولی با این حال، سازمان ساواک تکیه زیادی بر این گزارش می کند. ساواک به این گزارش دقیق نیز راضی نبوده است و تصریح می کند که «فعلا اقداماتی در شرف انجام است تا با استخدام منابع نفوذی در این جمعیت، اطلاعات کاملتری کسب و به موقع، اقدامات لازم از لحاظ وارد کردن ضربه به این جمعیت به عمل آید» و ارتباطات اعضای آن با گروههای دیگر استان نیز کشف شود. در هر صورت طبق اعتراف خود گزارشگر، حمایت آیت الله پیشوایی از این جمعیت و آوردن جلسات انجمن به مدرسه قائمیه انزلی، استقبال مردمی به این جمعیت زیاد شده و وجهه مردمی آنها افزایش یافت.
مناسب است محققین محترم درباره دو مسئله که در این سند به خوبی قابل توجه است تلاش بیشتری نمایند تا مورد استفاده قرار گیرد. یکی مسئله نفوذ و ضربه به جریانهای ملی و مذهبی و دیگری نقش راهبری علمای دینی در شکل دهی این حرکتهای مردمی. شما می توانید متن تایپ شده سند را در ذیل مشاهده نمایید.
اصل سند و تحلیل مامورین ساواک را در ذیل سند می توانید مشاهده نمایید:
«تاریخ ۲۰/۱۰/ ۴۶
موضوع: انجمن پیروان قرآن
[پیرو] ۷۹۶۷/۱هـ۱۴/۱۰/۴۶
خطر این عده که اخیرا در دبیرستانها هم به توسط بناساز نوری، رسوخ کرده و جوانان ساده لوح از همه جا بی خبر را به دام انداخته اند، بدون شک زیانشان از حزب منحله توده هم بیشتر است و بدون شبهه با آیت الله خمینی ارتباط دارند. افرادی که ذیلا نام می برم گردانندگان اصلی از جمعیت بوده و موظفند که به این جمعیت کمک مالی بدهند و اطلاع صحیح دارم دکان بزازی آقای سید اسماعیل اتقیا را با همان بودجه برای او راه انداخته اند، زیرا سید اسماعیل یک دفعه ورشکست شد و همه اطلاع دارند که مغز متفکر جمعیت محمد مهدی پورگل در منزل آیت الله پیشوایی امام جمعه شهرستان مردم را دعوت نموده و برای اتقیاء پول جمع آوری نمود. منظورم این است روشن کنم که اگر یک نفر از اعضای جمعیت به زندان بروند بودجه کافی در اختیار جمعیت هست که عائله وی راحتی برای مدت دو سال نگهداری کنند. این جمعیت تا مدتی که نواب صفوی زنده بود از او حمایت می کردند و از نواب و سایر اعضای موثر فدائیان الهام می گرفتند؛ بعد از متلاشی شدن جمعیت فدائیان اسلام از آیت الله طالقانی و مهندس بازرگان و دکتر سحابی[۱] و خلیل ملکی و غیره کسب دستور می نمودند و اکنون هم مستقلا پورگل از آقایان نامبرده کسب دستور می نماید و مضافا به این که با دار و دسته آیت الله خمینی نیز در تماس است و دستورات از او هم می گیرد و به توسط ایادی خود که یکی سید اسماعیل اتقیا است که همواره ماهی یک بار مخفیانه به عنوان خرید پارچه و یا چیز دیگری به تهران می رود و دستورات متخذه را به سایر اعضای جمعیت ابلاغ می نماید و از کسان دیگری که با پور گل درتماس هستند و دستورات کتبی و یا شفاهی او را برای جمعیت می آورد. بناساز نوری است که در بین محصلین نفوذ زیادی دارد و اکبر حضرت زاد و حسین جانی از محصلین نیز با پور گل ارتباط دارند.
اسامی سایر اعضای جمعیت پیروان قرآن عبارت است از:
حاج محمود بیلابری فرزند شعبان، شغل علاف؛ حاج محمد خوی نژاد شغل علاف که یکی از خطرناک ترین افراد جمعیت است که با پول خود جمعیت را تقویت می نماید. حمدالله تمدن شغل بزاز، سید اسماعیل اتقیاء یکی از اعضای خطرناک جمعیت است که در شوراندن جمعیت پیروان قرآن بر علیه مقام سلطنت و دستگاه دولت بسیار حاد می باشد. ظهیری شاگرد کنستانتین مدیر و صاحب گراند هتل که مدتها با حاج جبرئیل جهانگانی کار کرده است. بنا ساز نوری، زبان و سخنگوی جمعیت در خارج از جلسات که فرد خطرناکی است. رسول عاشورنیا، آموزگار؛ عباس آقا معروف به حسن خواه، گالوش ساز در تیمچه حاجی امینی؛ حاج عوضعلی فتحعلی زاده که یکی از اعضای خطرناک[است]، شیخ شریفی، معلم علوم دینی دبیرستانها؛ اکبر زمردی، کارمند اداره بندر که فرد خطرناکی است؛ قبادی، کارمند ثبت بندر پهلوی؛ عباس خوش سلیقه، آموزگار آموزش پرورش رضوانده؛[۲] وی شوهر خواهر[۳] حاج عوضعلی فتحعلی زاده و یکی از افراد بسیار خطرناک می باشد؛ علی بهنود، کارمند ثبت فومن؛ حقانگی، بزاز خیابان سپه؛ سادات مقرب که در خیابان سپه روبروی پاساژ امینی مغازه دارد؛ علی اندک رنج، کارمند شهرداری یکی از اعضای فعال جمعیت؛ حقشناس، آموزگار یا محصل که دقیقا شغل وی را نمی دانم؛ خلیل سپاسخواه، برادر کوچک میرنظامی ها که خرازی دارد. فرج الله خان پور معماری، رئیس آگاهی بازنشسته شهربانی بندر پهلوی[۴] گرایش عجیبی به این جمعیت دارد.
محل جلسات در مدرسه قائمیه است و حامی آنها آقای آیت الله پیشوایی امام جمعه شهر است که دستگاهها را فریب داده و با وجود این که خدا را گواه می گیرم ضد استقلال و ضد سلطنت و ضد امنیت می باشد، مخصوصا با آوردن جلسات آنها به مدرسه قائمیه جداً وجهه مطلوبی در میان مردم کسب می نماید و با حمایتی که ایشان از این جمعیت می کند به تدریج [۵] تعداد جمعیتشان زیادتر خواهد شد. البته این جلسات آنها در روزهای جمعه تشکیل می شود و چنانچه غریبه ای در جمع آنها باشد فقط به بحثها[ی] دینی و قرآن و حدیث اکتفا می نمایند و اگر غریبه ای نباشد آن چه که برنامه شان باشد اجرا می نمایند.
نظریه ساواک: گزارشات این منبع تا حدودی قابل تعمق بوده و تا حدودی عده ای از افراد نظیر حاج عوض علی فتحعلی زاده موضوع گزارش خبری۱۳۸۷/۱هـ – ۱۶/۹/۴۶ و سید اسماعیل اتقیاء، محمد مهدی پورگل، بناساز نوری،[۶] حاج جبرئیل جهانگانی، مورد سوءظن این ساواک بوده و مخصوصا در جریان دعوت چند نفر از وعاظ سابقه دار، برای موعظه در ماه مبارک رمضان از طریق افراد فوق الذکر و حمایت آنان و تماسشان با این قبیل افراد این سوء ظن را شدید نموده و فعلا اقداماتی در شرف انجام است تا با استخدام منابع نفوذی در این جمعیت اطلاعات کاملتری کسب و به موقع، اقدامات لازم از لحاظ وارد کردن ضربه به این جمعیت به عمل آید. البته منظور این ساواک این است که بتواند با کسب اطلاعات مفید نحوه ارتباط این جمعیت را با سایر دستجات مخرب در این شهرستان و سایر مناطق روشن نماید.
نظریه رهبر عملیات ساواک استان:
۱-در ساواک استان یک صفحه به این گزارش اضافه شد.
۲- به منظور اظهار سلسله مراتب عملیاتی تا وصول گزارشِ خبر عملیاتی خبر، از ارسال آن به مرکز خودداری گردیده لیکن گزارش عملیاتی خبر مزبور با پیک روز ۸/۱۱/۴۶ به ساواک استان واصل گردید.
۳- منبع در حال حاضر با آقایان محمد تقی بیلابری و سید اسماعیل اتقیاء میانه خوبی نداشته و بین آنان اختلافاتی وجود دارد. مستدعی است در این مورد به اعتراف صریح منبع در فتوکپی دستخط وی که به پیوست گزارش عملیاتی می باشد مراجعه فرمایند. بنابر این ممکن است نظرات خصوصی را هم در خبر دخالت داده باشد.
۴- به رهبر عملیات ساواک بندر پهلوی آموزش خواهد شد که من بعد گزارشات عملیاتی را به موقع ارسال نماید.
۵- آقای محمد مهدی پورگل از افراد مورد نظر ساواک بوده که انتقال وی به تهران طی شماره ۵۷۳۱/ هـ – ۲۴/۹/۴۵ به بخش ۳۱۲ اداره کل سوم گزارش گردیده است. و قطعا چنانچه مشارالیه با آقایان مهندس بازرگان و دکتر سحابی و خلیل ملکی و غیره تماسهایی داشته تا به حال موضوع برای آن اداره کل روشن شده است.
نظریه رئیس بخش امنیت داخلی: با توجه به قسمت آخر بند ۱ گزارش شماره ۸۳۵۱/هـ – ۱۴/۱۱/ ۴۶ که ساواک بندر پهلوی مدعی است« تا به حال مبادرت به ایراد مطالب خلاف ننموده اند» صحت فعالیت اشخاص مندرج در گزارش خبر که سابقه مضره ای بالاخص در چند سال اخیر موجود نیست به نحوی که در متن گزارش منعکس است مورد تردید می باشد، ولی به هر صورت به رهبر عملیات ساواک بندر پهلوی آموزش داده شده که نسبت به مراقبت از نامبردگان اقدام و در مورد نفوذ در جلسات احتمالی آنان نیز طرح لازم تهیه و گزارش نماید.
رونوشت برابر اصل است.
اصل در پرونده ب / ۱۲۲ می باشد. در پرونده آیت الله خمینی بایگانی شود. شادمانی
منبع: امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ج۱۴، ص۱۴۸ـ۱۵۱٫
——————————————————————-
[۱]. اصل، سهامی.
[۲] . همان رضوانشهر کنونی.
[۳]. اصل، خواهد
[۴] . بندر انزلی.
[۵] . اصل، تدریج به.
[۶]. اصل، پاساژ نوری.