مقام معظم رهبری: در طول تاریخ، رنگ های گوناگون بر سیاست این کشور پهناور سایه افکند؛ اما رنگ ثابت مردم گیلان، رنگ ایمان بود.
جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳ - Friday 29 Mar 2024
محتوا
نقش عوامل انگلیس در شکست نهضت جنگل

نقش عوامل انگلیس در شکست نهضت جنگل

نفوذ چریک های وابسته به روس و انگلیس و عناصر بهائی که گاه حتی به نام کمونیسم در میان جنگلی ها قرار می گرفتند، باعث ایجاد فتنه و آشوب در صفوف نهضت شد و نهضت را دچار آشفتگی و از هم گسستگی کرد. سرانجام در ۱۱ آذر ماه ۱۳۰۰ پس از گذشت شش سال و نیم با شهادت سردار جنگل این نهضت به پایان رسید.

شنبه 28 نوامبر 2015 - 00:52

چکیده
نهضت جنگل یکی از نهضت های مهم تاریخ معاصر ایران است که از اردیبهشت ماه سال ۱۲۹۴ با رفتن میرزا کوچک خان به سوی رشت و تشکیل هیأت اتحاد اسلام در این شهر آغاز شد. در مسیر این نهضت میرزا به عنوان یک روحانی مبارز، آگاه و فداکار سال ها با انگلیسی ها و روس های متجاوز به خاک میهن مبارزه کرد. در حقیقت تکاپوی میرزا کوچک خان را باید برای اعتلای کلمه اسلام، استقلال ایران و دفع استعمار روس و انگلیس دانست. اما نفوذ چریک های وابسته به روس و انگلیس و عناصر بهائی که گاه حتی به نام کمونیسم در میان جنگلی ها قرار می گرفتند، باعث ایجاد فتنه و آشوب در صفوف نهضت شد و نهضت را دچار آشفتگی و از هم گسستگی کرد. سرانجام در ۱۱ آذر ماه ۱۳۰۰ پس از گذشت شش سال و نیم با شهادت سردار جنگل این نهضت به پایان رسید.
کلید واژگان: نهضت جنگل، میرزا کوچک خان، قاجار، بهائیت، هیأت اتحاد اسلام

مقدمه
ایران در دوره ی نهضت جنگل شرایط خاصی را دارا بود، شرایطی که هر ایرانی وطن خواهی را به چاره اندیشی برای مقابله با این وضعیت وا می‌داشت. انقلاب مشروطه که برای محدود ساختن استبداد متکی به استعمار به وجود آمده بود، از دامن استبداد به هرج و مرج افتاده و اوضاع کشور را بحرانی کرده بود.

در بحبوحه ی نزاع مشروطه خواهان با محمدعلی شاه، امضای قرارداد ۱۹۰۷ توسط روس و انگلیس، شمال ایران را منطقه ی نفوذ روس و جنوب ایران را منطقه ی نفوذ انگلیس قرار داد، با این وجود منطقه‌ی بی‌طرف دولت مرکزی نیز از دخالت های این دو قدرت مصون نبود. چنانکه مجلس اول که با دخالت قوای روس به توپ بسته شد. پس از بازگشایی بار دیگر با اولتیماتوم این دولت در سال ۱۹۱۱م به بهانه اخراج مورگان شوستر آمریکایی به تعطیلی کشانده شد.
با بسته شدن مجلس، انگلیسی ها در منطقه تحت نفوذ خود پلیس جنوب را تأسیس کردند و روس ها علاوه بر اشغال نظامی مناطق تحت نفوذ خود به قلع و قمع مخالفان پرداختند، به طوری که در مشهد حرم مطهر امام رضا(ع) را به توپ بستند و در تبریز جمعی از آزادی خواهان را به همراه ثقه الاسلام در روز عاشورا به دار آویختند و در رشت نیز شماری از آزادی خواهان از جمله شریعتمدار کرگانرودی و یوسف خان جوبنه ای را اعدام کردند.
مشاهده این فجایع اعضای هیأت اتحاد اسلام و میرزا کوچک خان را آسوده نگذارد و حس دفاع از دین و ملت و چاره اندیشی را در او تحریک و به عمل واداشت و برای جلوگیری از تجاوزات آنان شهر رشت را برای شروع قیام خود انتخاب کرد.

تشکیل نهضت جنگل
نهضت جنگل از جریان های سیاسی مهم تاریخ معاصر در راستای مبارزه با استبداد و استعمار است که توسط میرزا یونس، مشهور به میرزا کوچک، فرزند میرزا بزرگ (م ۱۲۵۹ش) از اهالی استاد سرای رشت شکل گرفت. میرزا از طلاب مدرسه جامع رشت بود که به مشروطه خواهان پیوست و در این راه مجاهدت های فراوانی کرد. وی در زمان بسیج قوای رشت برای تصرف پایتخت، فرماندهی یک دسته از جنگ آوران را به عهده داشت و در فتح  تهران شرکت کرد.۱

در سال ۱۳۲۹ق هنگامی که محمدعلی میرزا به پشتیبانی روسیه برای دستیابی دوباره‌ی قدرت  ترکمن ها را به طغیان واداشت، میرزا داوطلبانه به گرگان رفت و در این رویارویی زخمی شد و برای معالجه به باکو فرستاده شد.۲ مقارن ختم غائله ی محمدعلی میرزا به گیلان بازگشت و به همراه تعدادی از طلبه های رشت و انزلی انجمنی به نام مجمع روحانیون برپا کرد، اما فعالیت های میرزا در این مجمع که با هدف مبارزه با استعمار و استبداد به تربیت نیروهای نظامی می پرداخت،۳باعث شد، به دستور سرکنسول روس، به مدت پنج سال محکوم به ترک شهر شود و ناچار مدتی در تهران سکونت گزید.۴
میرزا کوچک خان در تهران درحوزه های علمیه محمودیه، مروی و صدر به تحصیل پرداخت و در این مدارس از محضر اساتیدی همچون شیخ عبدالنبی نوری (از شاگردان برجسته ی میرزای شیرازی)، سید حسن مدرس و شیخ محمدحسین یزدی ( نماینده دوره اول، دوم و سوم نماینده مجلس شورای ملی) بهره برد.۵

  در مدت اقامت میرزا در تهران و با مشاهده آشفتگی ها و آشوب طلبی مشروطه خواهان تا حدود زیادی دچار یأس و سرخوردگی شد؛ چرا که بسیاری از مشروطه خواهان برای تحقق عدالت اسلامی به صف مجاهدان پیوسته، مشروطه را برای عدالت و آزادی مردم از بند استبداد می خواستند، اما آنچه در سال های بعد از فتح تهران اتفاق افتاد، هم‌پیمانه شدن با مستبدان۶ و وابستگی بیش از پیش به سفارت انگلستان بود. این دلایل به همراه روحیه ی مذهبی و اصلاح خواهانه میرزا باعث شد، تا وی پس از رایزنی با برخی آزادی خواهان و مذاکره با مبلغینی که از طرف دولت عثمانی برای دعوت به اتحاد اسلام وارد تهران شده بودند، جذب نظریه ی اتحاد اسلام شود. با وجود ممنوع بودن از رفتن و سکنی گزیدن در گیلان، تهران را به قصد زادگاهش ترک کرد و پس از مدتی زندگی مخفی، با فراهم شدن زمینه مبارزه در این شهر، هیأت اتحاد اسلام را با جمعی از علماء و متعمدین در گیلان تشکیل داد.
هیأت اتحاد اسلام سازمانی بود که به وسیله سید جمال الدین اسدآبادی، سیدعبدالرحمن کواکبی (صاحب کتاب طبایع الاستبداد)، رشیدرضا (مؤسس مجله المنار) و شیخ محمدعبده (رئیس دانشگاه الازهر) بوجود آمد و هدف آن وحدت مسلمانان به منظور مبارزه با استعمار و ایجاد یک وزنه سیاسی جهانی برای دنیا اسلام بود. هر چند سید به اهداف عالیه خویش نرسید، اما طرحی را در جهان اسلام پایه ریزی کرد که بعدها بناهای عظیمی بر آن استوار شدند، به طوریکه در ایران چند تن از رجال سیاسی و روحانیون مشهور مانند: سید محمد رضا مساوات، سید محمد کمره ای، سیدیحیی ندامانی(ناصرالاسلام)، میرزا طاهر تنکابنی و سید حسن مدرس به فکر ایجاد انجمن یا سازمانی به نام اتحاد اسلام افتادند و تلاش های فراوانی نیز به کار بردند، اما سرانجام میرزا کوچک خان توانست با تشکیل هیأت اتحاد اسلام، این آرزو را جامع عمل پوشاند.۷
بعضی از نویسندگان سیاست اتحاد اسلام را یک سیاست نامرئی از سوی دولت عثمانی برای جلب حمایت مسلمانان داخل و خارج امپراطوری می دانند. نویسندگانی نظیر ابوالحسن میرزا معروف به شیخ الرئیس در رساله ای به نام اتحاد اسلام در این خصوص می‌نویسد: « بهترین امید برای حفظ مسلمانان از انحطاط، گردن نهادن آن ها به رهبری عبدالمجید، این سلطان فرزانه ی منور الفکر است که در صدد متحد ساختن جهان اسلام برآمده است.»۸
همان طور که اشاره شد، هیأت اتحاد اسلام در ایران با اسامی برخی رجال سیاسی و روحانی نظیر سید حسن مدرس، سید محمدرضا مساوات و… شناخته شده است، که شواهد تاریخی لازم بر فعالیت همسو و منطبق این گروه با اتحاد اسلام ترکیه وجود ندارد. این همان مطلبی است که میر احمد مدنی (عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش) در خاطراتش به بیان آن می پردازد:

«عنوان اتحاد اسلام مفهوم سیاسی آن یعنی استفاده از نیروی مسلمانان در برابر قدرت های متجاوز مورد نظر بوده است و همانطور که این عنوان در ایران به معنی پیروی از سیاست عثمانی در میان دولتمردان ایرانی نبود. در میان جنگلی ها نیز وابستگی آنان به مقام و یا گروه خاصی منظور نبوده است.»۹
از طرف دیگر، برخی از نویسندگان جریان درباری و کمونیستی کوشیده‌اند تا رابطه نهضت جنگل را با اتحاد اسلام زیر سؤال برده و به انکار آن بپردازند. از میان آن‌ها تحلیل خسرو شاکری در مورد ارتباط نهضت جنگل با اتحاد اسلام جالب توجه می باشد:

« اتحاد اسلام در بهترین حالت نهادی مشورتی بود که عملکرد آن فراهم آوردن یک پایگاه سیاسی گسترده تر و اعتبار سیاسی برای کوچک خان در برابر حملات مخالفان به و به عنوان یک رهبر دیکتاتور بود.»۱۰
در حقیقت نویسندگان جریان چپ برآنند تا رویکرد اسلامی نهضت جنگل را ماهیتی کمونیستی ببخشند، اما میرزا کوچک خان به عنوان رهبر این جریان و بسیاری از عناصر نهضت مطالبی را برخلاف این مدعا بیان می کنند. کوچک خان در سخنانی که در نشریه نهضت جنگل به چاپ رسیده می‌نویسد:

«بلی ما به نام [اتحاد اسلام] قیام کردیم و به این جمعیت مقدس منتسبیم، ولی باید دانست که طرفدار اتحاد اسلامیم به نام ساده (انما المؤمنین إخوه) یعنی می گوییم در این موقع که تشتت کلمه و اختلاف اسلامیان مسلمان را به دست دشمن عمومی ذلیل و زبون کرده نباید مسلمانان برادر کشی کنند و به نام سنی و سایر عناوین مذهبی به جان هم افتاده و مجال استفاده به دشمن عمومی بدهند…»۱۱
 در آغاز نهضت جنگل مرکز ثقل و مغز متفکر آن را هیئت اتحاد اسلام که همه افرادش به استثناء چند نفر از علماء بودند، تشکیل می داد. افرادی نظیر شیخ بهاء الدین املشی، شیخ عبدالسلام، حاج شیخ علی حلقه سری علم الهدی، سید عبدالوهاب صالح، حاج سید محمود روحانی و شیخ محمود کسمائی و میرزا کوچک خان که همه از اعضای برجسته ی هیئت اتحاد اسلام به شمار می رفتند.

گروه ها و جریان ها فعال در نهضت جنگل
نهضت جنگل براساس طرح هیأت اتحاد اسلام برای مبارزه نظامی با استعمار تشکیل شد. در روند حرکت این نهضت جریان نفوذی یا چپ و… به آن ورود پیدا کرد، جریان چپ که عموما دور احسان الله خان گرد آمده بودند، فاقد اعتقادات مذهبی و بعضا علیه مذهب به تبلیغ می پرداختند.۱۲ میر احمد مدنی(عضو شورای “اتحاد اسلام” و مدیر روزنامه پرورش) در خاطرات خود، همراهان میرزا کوچک را به صورت دو دسته متمایز تقسیم می کند و می نویسد:
« یک عده از “احرار برجسته” که از اول طلوع آزادی ایران تا خاتمه انقلاب جنگل همه اوقات با میرزا کوچک هم‌عقیده و همقدم بوده و در تمام سوانح و حوادث با او همراه و دقیقه ای از عقیده پاک و نمونه راسخ و محکم خود منحرف نشده اند. دسته دیگر، از همراهان سست عقیده و منفعت پرست بودند که در جریان انقلاب از آزادی‌طلبی و وطن‌خواهی منصرف گشته و در اثنای فداکاری دنبال منافع خصوصی رفته و مسلک و مرام و تمام منافع ملی و مملکتی را به بیگانگان و خائنین داخلی فروختند.»۱۳
جریان چپ زمانی توانست موقعیت مطلوبی را به دست آورد که حزب کمونیست ایران به نهضت جنگل وارد شدند. احمد کتابی نویسنده کتاب “سرزمین میرزا کوچک خان” سیاست های این عناصر چپ رو را اینگونه بیان می‌کند:

«معتقد به انجام تغییرات سریع انقلابی و خواستار اتخاذ برنامه ها و سیاست های شدید و سریع در جهت الغاء مالکیت و برقراری مظاهر به اصطلاح تجدد بودند. در صورتی که میرزا کوچک خان و پیروانش بیشتر خصلت ضد استعماری و ضد استبدادی و جنبه عدالت خواهی و تساوی طلبی مبتنی بر اندیشه های مذهبی داشت.»۱۴
موضع گیری‌ها و تناقضات جریان چپ، حتی زبان طرفداران مارکسیست را نیز به انتقاد از آن‌ ها گشود، چنانکه “ایوانف” مورخ معاصر روسی، از موضع گیری های غیر منطقی چپ گرایان روسی در برابر میرزا کوچک خان انتقاد کرده است.۱۵ علاوه بر این دو جریان، عناصر نفوذی دیگری از جمله برخی از عناصر وابسته به تشکیلات بهائیت در درون نهضت جنگل رخنه کرده و به تدریج شروع به جاسوسی و توطئه کردند.

جایگاه عناصر بهائی در نهضت جنگل
از جمله این بهائیان احسان الله خان دوستدار می باشد. وی از تحصیل کردگان مدرسه تربیت بود.۱۶ که پس از پیروزی انقلاب مشروطه در سال ۱۳۲۵ق به عضویت انجمن حقیقت از انجمن های ساری درآمد. در زمان قیام گیلانیان در دوره استبداد صغیر و ماجرای فتح تهران شرکت داشت و همزمان با شروع جنگ جهانی اول و تشکیل دولت موقت در کرمانشاه، به قوای این دولت پیوست، اما این همکاری چندان به طول نینجامید و به دلیل اختلاف با نظام السلطنه مافی، رئیس دولت موقت به تهران باز‌گشت.۱۷
احسان الله خان با بازگشت به تهران به کمیته مجازات از انجمن های تروریستی که توسط عناصر بهائی نظیر ابوالفتح زاده و منشی زاده هدایت می شد پیوست و در ترور میرزا محسن مجتهد شرکت کرد. در همین ایام نظمیه احسان الله خان را دستگیر کرد، ولی با تمهیداتی آزاد شد، اما بار دیگر با دستگیری بهادر السلطنه کردستانی(عضو دیگر کمیته مجازات) و اعترافات وی، اعضای دیگر کمیته مجازات از جمله احسان الله خان دستگیر شدند.۱۸
دوستدار این بار نیز توسط عبدالله بهرامی از زندان نجات پیدا کرد۱۹و در ۲۱ مرداد ۱۲۹۶ به نهضت جنگل پیوست. به نظر می رسد، احسان الله خان با مأموریت به شمال رفت و توانست با ایجاد ارتباط با محمودرضا از هم شاگردان میرزا و از طلاب مدرسه جامع رشت به میرزا نزدیک شود،۲۰به گونه ای که میرزا کوچک خان اداره ممالک لاهیجان و تنکابن را به همراه دو هزار مرد مسلح در اختیار وی گذاشت.۲۱
 با ورود احسان الله خان به نهضت جنگل عناصر دیگر بهائی همچون میرزا رضا افشار (پیشکار مالیه گیلان و عضو کمیته اتحاد اسلام، مسئول مالی نهضت)، سردار محیی (عبدالحسین خان معزالسلطان)، غلامحسین نعیمی و غلامحسین ابتهاج نیز وارد نهضت شدند.

نقش بهائی ها در انحراف و شکست نهضت جنگل
تسلط نیروهای ارتش سرخ بر قفقاز به تدریج آن‌ ها را به مرزهای ایران نزدیک کرد و در اردیبهشت ۱۲۹۹ وارد انزلی شدند. در این زمان نیروهای جنگلی با حمایت ارتش سرخ بر گیلان و مرکز آن رشت مسلط شد و جمهوری شورایی گیلان را اعلام کرد که عنصر شناخته شده بهائی، احسان الله خان نیز عضو آن بود.۲۲

در نهم تیر ۱۲۹۹ کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران به رهبری احسان الله خان اعلام کرد که میرزا کوچک خان از سمت های خود در انقلاب معزول است و در هجدهم تیر ۱۲۹۹ میرزا کوچک خان به عنوان اعتراض به این جریانات شهر رشت را ترک کرد. عبدالله متولی در کتاب “بررسی تطبیقی نهضت جنگل و خیابانی” علت خروج میرزا را این گونه بیان می کند:
«ماهیت اصلی احسان الله خان بعد از نفوذ بلشویک ها در گیلان روشن می شود. او بدون معطلی مرام سوسیالیستی را پذیرفته و به یک فرد چپ رادیکال مبدل می گردد. در این راه خالو قربان نیز با او همراه می شود. با مخالفتی که میرزا با اقدامات آن‌ها در اجرای مرام و برنامه های کمونیستی کرد. کودتایی بر علیه او ترتیب داد و بعد از رفتن میرزا از رشت اولین جمهوری کمونیستی را در گیلان بوجود آوردند.»۲۳ ایوانف از نویسندگان جریان چپ علت رفتن میرزا از رشت را این طور شرح می دهد: «عناصر چپ رو به رهبری احسان الله خان در رشت، انزلی و سایر نقاط گیلان دست به مصادره اموال و خورده مالکان، تجار، کسبه، پیشه وران و حتی دهقانان زدند. آن‌ها در آن شرایط علیه دین و قرآن و روحانیت تظاهر و تبلیغ می کردند، تقاضای برداشتن چادر زنان و رفع حجاب را داشتند…»۲۴ میرزا کوچک خان نیز در برابر این اقدامات ساکت نمی ماند و در نامه ای به مدیوانی در مورد علت خروج خود از شهر می نویسد: «… در آغاز کار به همه ادارت دخالت کردند، به دوایر جمهوری دست گذاشتند و به شورای انقلاب دستور غیر قانونی دادند. به اموال مردم تعرض نموده… در رشت و انزلی به تهیه مفسده پرداختند…»۲۵
با عقب نشینی میرزا از رشت به جنگل های گیلان، کمیته ای مرکب از احسان الله خان، جعفر کنگاوری، خالو قربان و برخی از اعضای حزب کمونیست ایران تشکیل شد و در نهم مرداد ۱۲۹۹ کودتای سرخ علیه نهضت جنگل به وقوع پیوست. هرچند کودتاچیان به میرزا دست نیافتند، ولی در رشت بعضی از سران نهضت را دستگیر و کشتند.۲۶
پس از کودتا در مرداد ۱۲۹۹ عناصر چپ رو و اعضاء حزب کمونیست، دولت جدیدی تحت عنوان “کمیته ملی آزادی ایران” به ریاست احسان الله خان تشکیل دادند. احسان الله خان علاوه بر ریاست دولت جدید، مسئولیت کمیسر خارجه را نیز به عهده گرفت، اما تندرویی های وی در عرصه های اقتصادی و فرهنگی زمینه ساز دوری بخشی از مردم از دولت او شد.۲۷ با ورود نیروهای دولت مرکزی به رشت، او و هوادارانش رشت را ترک و نیروهای دولتی تا حمام و پیر بازار پیش روی کردند، ولی کشتی جنگی ارتش سرخ آن‌ها را به توپ بست و قزاق ها مجبور به عقب نشینی و ترک شهر شدند، به طوری که بار دیگر گیلان به دست احسان الله خان افتاد.

سرانجام احسان الله خان فریب ساعدالدوله سپهسالار تنکابنی را خورد و خودسرانه با نفراتش برای فتح تهران حرکت کرد. از قرار معلوم ساعدالدوله به وی قول داده بود که چنانکه از راه تنکابن به تهران حمله کند، او حاضر است که واحدهای چریکش را در اختیارش بگذارد، لذا احسان الله خان بدنبال اجرای این طرح به همراه سه هزار نفر روس و ایرانی در اردیبهشت ۱۳۰۰ راهی تهران شد، اما نرسیده به “پل زغال” توسط نیروهای قزاق به فرماندهی سردار سپه و واحدهای جنگی ساعدالدوله از دو طرف خلع سلاح شدند.۲۸
مویسی پرستیس در کتاب بلشویک ها و نهضت جنگل معتقد است که این اقدام احسان الله خان به در خواست کمیته مرکزی حزب کمونیست صورت گرفته است. ارتش انگلیس که نیروهای خود را در نیمه ی خرداد ۱۳۰۰ از خاک ایران خارج کرده بود، فشار زیادی را برای خروج نیروهای روس از شمال ایران به این دولت وارد ساخته بود، اما کمیته مرکزی حزب کمونیست به رهبری اوژنیکیدزه و گیلالو در آخرین لحظات به علت وجود ابهاماتی مبنی بر خروج سربازان، بار دیگر تلاش کردند تا با به حرکت درآوردن ناگهانی نیروهایی تحت فرماندهی احسان الله خان تهران را فتح و با این کار امیدوار بودند تا تلفات عظیم و پول های تلف شده در این دوره دوازده ماهه ی مداخله به نام شوروی گردانی ایران و ایجاد جبهه شرقی انقلاب جهانی را توجیه کنند. بعدها پس از شکست کامل آن عملیات، احسان الله خان خطاب به د.یو.گوبنر (سیاستمدار شوروری) این طور عنوان می کند که او کاملا از حساس بودن عملیات آگاه بود، اما با انجام این کار دستورات رفیق اورژنیکیدزه را اجرا کرده است.۲۹
متعاقب سرنوشت تلخ جنگلی ها به تشخیص نریمان نریمانف رئیس شورای کمیسرهای خلق آذربایجان شوروی و به درخواست تئودور روتشتاین، سفیر وقت شوروی در ایران از احسان الله خان و شصت نفر از فعالان نهضت جنگل خواسته شد، ایران را ترک کنند.۳۰
چند سال بعد هنگامی که تصفیه های گسترده استالین آغاز شد. احسان الله خان و مرتبطان با او به عنوان خطرناک ترین و مخرب ترین گروه ایرانیان ساکن آذربایجان در ۲۴ آذرماه ۱۳۱۷ دستگیر شدند. در گزارش اتهامات احسان الله خان این گونه آمده است:« عاملیت سرویس های اطلاعاتی بریتانیا و ایران، طرفداری پروپا قرص از فاشیسم، مبلغ تبلیغات زهرآگین در میان ایرانیان ساکن اتحاد شوروی، عامل تحویل برخی از انقلابیون ایرانی به مقامات ایرانی..۳۱ »

سرانجام احسان الله خان در ۱۹ اسفند ۱۳۱۷ در مسکو به جوخه‌ی اعدام سپرده شد. پس از مرگ استالین در سال ۱۳۳۲/۱۹۵۳ و در پی کنگره کمونیست اتحاد شوروی در سال ۱۳۳۵/۱۹۵۶ گروهی از قربانیان تصفیه های استالین، از جمله احسان الله خان از اتهام خیانت به بلشویک ها مبرا شدند.۳۲
از دیگر اقدامات احسان الله خان در جریان نهضت جنگل، آزادی کردن غلامحسین ابتهاج (جاسوس شناخته شده انگلیس) از بند جنگلی ها بود. غلامحسین ابتهاج در سال ۱۲۷۷ش در رشت به دنیا آمد. پدرش ابراهیم ابتهاج الملک، مستوفی املاک سپهدار اعظم و بنا به گفته مازندرانی در ظهورالحق از بهائیان مهم و عضو محفل روحانی رشت بود.۳۳ وی تحصیلاتش را در مدرسه ی رشدیه رشت و سپس مدرسه تربیت تهران آغاز و برای ادامه تحصیل در سال ۱۲۹۲ﻫ ش، راهی پاریس شد، اما یک سال بعد به ایران بازگشت و با شروع جنگ اول جهانی و بسته شدن راه‌های خروج از کشور دوره‌های آموزشی را در مدرسه آمریکایی در رشت گذراند. در سال ۱۲۹۷، به سمت مترجم در پادگان انگلیسی در رشت تا ۱۲۹۹، مشغول به کار بود.۳۴ به گفته ابراهیم فخرایی، ابتهاج در این زمان برای دولت انگلیس جاسوسی می کرد و او بود که کاپیتان نوئل جاسوس انگلیسی، میچر آکشوت رئیس انگلیسی بانک شاهنشاهی و مک لارن کنسول انگلیس در رشت را که زندانی جنگلی ها بودند فراری داد. زمانی که هواپیماهای انگلیسی اقامتگاه سران جنگل را در کلاشم بمباران کردند، جنگلی ها ابتهاج را عامل افشای محل دانستند و او را در انزلی دستگیر کردند، اما مدتی بعد احسان الله خان و میرزا رضا افشار او را آزاد ساختند و وی پس از آزادی به کنسول انگلیس در رشت پناهنده شد و به کمک برادرش به تهران گریخت.۳۵ ابراهیم فخرایی علت حمایت احسان الله خان و رضا افشار را از غلامحسین ابتهاج به خاطر هم کیش بودن و انتساب آن‌ها به بهائیت می داند.۳۶

از دیگر عناصر بهائی شناخته شده ای که در کنار احسان الله خان نقش مخرب و توطئه گرانه در نهضت جنگل ایفاء کرد، میرزا رضا افشار۳۷ پیشکار مالیه گیلان بود. وی در زمان نهضت به همراهی با انقلابیون پرداخت و در کمیته اتحاد اسلام مسئولیت مالی را به دست گرفت. او از افراد ایجاد کننده تفرقه در میان سران نهضت بود. افشار در بحبوحه گرفتاریهای نهضت ۸۴۰ هزار ریال پول های جمع آوری شده از مردم برای مصارف جنگی را برداشت و به تهران گریخت و از آنجا به آمریکا رفت.۳۸
محمد علی گلیک (کمیسر فواید عامه نهضت جنگل) از شاهدان عینی نهضت جنگل، در خصوص اختلاس افشار می نویسد:
«افشار رئیس مالیه جنگل و پس از خاتمه جنگ با انگلیسی ها مبلغ هنگفتی اختلاس کرده به معیت رئیس گمرک (عبدالحسین خان ) به تهران فرار کرد و در تهران مورد تعقیب وثوق الدوله قرار گرفت و بالاخره به کمک هاوارد کاردار سفارت انگلیس از دست وی نجات یافت. این شخص بعدها وزیر شده و در زمان وزارت باز هم به جرم اختلاس محاکمه و در نتیجه محکوم و از جمیع شئون دولتی محروم گردید.»۳۹
خسرو شاکری نیز در کتاب میلاد زخم، ضمن معرفی افشار از یک خانواده بهائی در ارومیه، عملکرد او را در نهضت جنگل این طور بیان می کند: « پس از جنگ جهانی اول به اختلاس از اداره مالیه ی رشت دست زد تا با این پول فرش بخرد و به ایالت متحده صادر کند. او برای سرپرسی ساکس نیز کار می کرد…»۴۰
ح.م.زاوش نیز در بررسی نقش فراماسون ها در رویدادهای تاریخی، افشار را از جمله عناصر مشکوک و مرموز نفوذی در نهضت می داند که سمت ریاست دارائی گیلان را به عهده داشته و به سهولت قادر به ایفای نقش خود می شود و با دورویی بین دو زعیم اولیه نهضت جنگل یعنی میرزاکوچک خان جنگلی و حاج احمد کسمائی به ایجاد اختلاف و دسته بندی دامن می زند.۴۱
از دیگر کسانی که در نهضت جنگل در کنار احسان الله خان قرار داشت، سردار محیی(عبدالحسین خان معز السلطان) است. وی از اعضای خاندان اکبر می¬باشد که برادر او میرزا کریم خان رشتی در رابطه با اینتلیجنس سرویس انگلیس دارای شهرت فراوانی بود. حداقل دو تن از برادران میرزا کریم خان رشتی و سردار محیی مبصر الملک و سعید الملک، را به عنوان بهائی فعّال می شناسیم.۴۲

در حقیقت مأموریت سردار محیی در نهضت جنگل را باید برگرفته از سیاست های انگلیسی کمیته آهن یا کمیته زرگنده به ریاست سید ضیاءالدین طباطبائی۴۳، دانست. این کمیته که به عنوان سازمان سری با هدف سرکوب نهضت جنگل و استقرار یک دیکتاتوری آهنین در تهران بوجود آمد. بنا به اظهارات یحیی دولت آبادی، سردار محیی با ارتباط با کمیته زرگنده و دستورات برادرش به گیلان رفت و با تظاهر به بلشویک بودن وارد نهضت جنگل شد. دولت آبادی در ادامه پرده از خیانت های سردار محیی برمی دارد و می نویسد:
« … باور کردنی نیست مخصوصا که دیده می شود که دست سیاست بیگانه توسط کمیته زرگنده از بلشویک ساختگی از گیلان درآمده و رل بزرگی بازی می کند، بلی، انگلستان با همین دست، بین میرزا کوچک خان، سردسته ی مجاهدین تازه وارد شده را به هم زده شعله آتش ریاست جمهوری میرزا کوچک خان را هنوز درست افروخته نشده خاموش می سازد.»۴۴
   خسرو شاکری با اشاره به نقش سردار محیی در براندازی دولت مجاهدین در غرب کشور، سخنان یحیی دولت آبادی را در خصوص ارتباط وی با انگلیس تأیید می‌کند. وی می‌نویسد:

«با وقوع جنگ [نخست جهانی] به قوای طرفدار آلمان در غرب ایران پیوست و برخی مجاهدان مسلح را رهبری کرد. به گفته ی یک منبع انگلیسی در ۱۹۱۷(۱۲۹۶) مواضع خود را تغییر داده و به سود روسیان و انگلیسیان وارد عمل شد تا کابینه ی صمصام السطنه را براندازد. در ۱۲۹۷، ظاهرا به دلیل خدماتش، والی کردستان شد. سپس به گیلان رفت و با دولت وثوق الدوله علیه جنگلیان همکاری کرد…»۴۵
    حضور سردار محیی در نهضت جنگل کاملا برجسته بود تا جایی که می توان او را یکی از عوامل برهم زدن رابطه بین میرزا کوچک خان و سردسته مجاهدین تازه وارد چپ دانست و همین امر باعث کنار گذاشتن میرزا از ریاست دولت انقلابی شد و پس از شکست نهضت جنگل به همراه احسان الله خان به شوروی گریخت.۴۶

سرانجام نهضت جنگل
  سرانجام توطئه مشترک انگلستان، روسیه و بعدها اتحاد جماهیر شوروی و عناصر وابسته به جریان استعماری از بهائیان گرفته تا عنصر قزاق وابسته ای چون رضاخان میرپنج در صف مجاهدان این نهضت باعث ایجاد تفرقه شد و قیامی که به هدف برپایی اسلام و برقراری حکومت اسلامی در کل ایران شروع شد با قلع و قمع مجاهدان و پس از شهادت میرزا و اندک یارانش به کلی از بین رفت.
    به تعبیر دیگر میرزا کوچک خان در چهار جبهه جنگید. علیه تجاوزات و جنایات انگلستان، علیه تجاوزات و تعدیات روسیه، علیه دولت وابسته به استعمار وثوق الدوله، علیه نفاق چپ و مارکسیست های وابسته به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی.
   همین مسأله باعث شده که او در روند تاریخ نگاری معاصر به دلیل “اسلامیت” و “اتکاء” به منافع ملی، اقتدار ملی، وحدت ملی مورد هجمه هر چهار جریان قرار گیرد، به طوری که هنوز هم این جریانات وی را متهم به جدایی طلبی و … می‌کنند.
 ——————————————
پی‌نوشت‌ها:
۱- حسن فراهانی، روز شمار تاریخ معاصر ایران، ج۱، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ۱۳۸۵، ص۱۴۲
۲-  ابراهیم فخرایی، سردار جنگل، تهران، جاویدان، ۱۳۵۴، ص۴۰
۳- افشین پرتو، گیلان و خیزش جنگل، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۱، ص۹۶
۴- حجه الاسلام علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ۲، ۱۳۷۷، ص۳۴۱
۵- ابراهیم فخرایی، پیشین، ص۳۵
۶- منظور از مستبدان افرادی چون ظل السلطان، محمدخان تنکابنی(سپهسالار)، امین الدوله و… می باشد.
۷- ابراهیم فخرایی، پیشین، صص۲۳-۲۲
۸- عباس نعیمی، جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل، تهران، شرکت چابپخش، ۱۳۹۱، صص۶۶-۶۵
۹- میر احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک خان، به کوشش سید محمد تقی میر ابوالقاسمی، ج۱، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، ص۹۳
۱۰ – خسرو شاکری، میلاد زخم، ترجمه شهریار خواجیان، تهران، نشر اختر، ۱۳۸۶، ص۱۰۵
۱۱- مجموعه روزنامه های جنگل(نشریه نهضت جنگل)، به کوشش امیر نعمتی لیمائی، مشهد، امیدمهر، ۱۳۸۹، ص۱۸۹
۱۲-  افشین پرتو، گیلان و خیزش جنگل تاریخ گیلان در درون احمدشاه قاجار، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۱، ص۶۲
۱۳- میر احمد مدنی، جنبش جنگل و میرزا کوچک خان، به کوشش سید محمدتقی میر ابوالقاسمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، ص۳۰
۱۴- احمد کتابی، سرزمین میرزا کوچک خان، تهران، معصومی، ۱۳۶۲، ص۱۲۷
۱۵- م.س ایوانف، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه، تهران، طوفان، ۱۳۵۶، ص۴۰ 
۱۶- وی به یکی از خانواده¬های بهایی ساری(خانواده دوستدار) تعلق داشت. اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور الحق، ج ۸، قسمت دوم ، ص ۸۱۸
۱۷- شورای عالی فرهنگ ناموران معاصرایران، فرهنگ ناموران معاصر ایران، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۴
۱۸- عبدالله متولی، کمیته مجازات، تهران، بنیاد مستضعفان و جانبازان، ۱۳۷۸، ص۱۷۴
۱۹- عباسعلی عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، کتاب طوبی، ۱۳۷۱، ص۳۷۰
۲۰- ابراهیم فخرایی، همان، صص۳۴۶- ۳۴۵
۲۱- غلامحسین میرزا صالح، جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارش های سفارت انگلیس، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹، ص۱۲۶
۲۲-  شورای عالی فرهنگ ناموران معاصرایران، همان، ص۱۶۱
۲۳ – عبدالله متولی، بررسی تطبیقی نهضت جنگل و خیابانی، تهران، حوزه هنری، ۱۳۷۳، ص۱۴۹
۲۴ – م.س ایوانف، تاریخ نوین ایران، ص۴۰
۲۵ – سید جعفر مهرداد، مدخلی بر بازشناسی نهضت جنگل، تهران، بنیاد اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲، ص۴۹
۲۶- شاپور رواسانی، نهضت میرزا کوچک خان جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران، ص۱۶۸
۲۷- احمد کتابی، سرزمین میرزا کوچک خان، تهران، معصومی، ۱۳۶۲، ص۱۲۹
۲۸- حسن مرسل وند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج۱، تهران، الهام، ۱۳۶۹، ص۸۳
۲۹- مویسی پرستیس، بلشویک ها و نهضت جنگل، ترجمه حمید احمدی، تهران، شیرازه، ۱۳۷۹
۳۰- تورج اتابکی، کارنامه و زمانه احسان الله خان، فصلنامه گفتگو، شماره ۳۱، بهار ۱۳۸۰، ص۱۴۴ 
۳۱ – همان، ص۱۶۱
۳۲ – همان، ص۱۶۲
۳۳ – اسدالله فاضل مازندرانی، ظهورالحق، ج۸، قسمت دوم، ، بی جا، مؤسسه مطبوعات امری، بی تا، صص۷۶۲-۷۶۳
۳۴ – فرهنگ ناموران معاصر ایران، ج۲، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۴
۳۵- ابراهیم فخرایی، همان، صص۱۴۱-۱۴۰
۳۶- خاندان ابتهاج از بهائیان گیلان بودند.ابراهیم فخرایی، سردار جنگل، صص ۱۴۰-۱۴۱
۳۷- ابراهیم فخرایی، میرزا رضا افشار را نیز همانند احسان الله خان بهائی معرفی کند. همان
۳۸- همان، ص۱۷
۳۹- محمد علی گلیک، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، رشت، نشر گیلکان، ۱۳۷۱، ص۱۳۸
۴۰- خسرو شاکری، میلاد زخم، ترجمه شهریار خواجیان، تهران، نشر اختران، ۱۳۸۶، ص۵۳۰
۴۱- ح.م.زاوش، نقش فراماسونری ها در رویدادهای تاریخی و اجتماعی، ج۲، تهران، نشرآینده، ۱۳۶۱، ص۴۲
۴۲- اسدالله فاضل مازندرانی، تاریخ ظهور حق، ج۸،  قسمت ۲، بی جا، مؤسسه مطبوعات امری، بی تا، صص ۷۷۶-۷۷۷
۴۳- روزنامه نگار جوانی که از آغاز دوره دوم مشروطه (۱۳۲۷ ق) با های و هوی آزادیخواهی پرچم ناسیونالیسم خود را علم کرده و با شعار های تند علیه اشرافیت حکم برای خود وجهه ای بدست آورد. مدتی بعد یکی از عوامل سیاسی استعمار بریتانیا در صحنه سیاست ایران شناخته شد.
۴۴- یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، ج۴، تهران، جاویدان، ۱۳۶۲، ص۱۵۲
۴۵- خسرو شاکری، همان، ص۵۴۵
۴۶- همان

——————————————-

منابع و مآخذ
۱- ایوانف م.س، تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه، تهران، طوفان، ۱۳۵۶
۲- پرتو افشین ، گیلان و خیزش جنگل، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۱
۳- تورج اتابکی، کارنامه و زمانه احسان الله خان، فصلنامه گفتگو، شماره ۳۱، بهار ۱۳۸۰
۴- ح.م.زاوش، نقش فراماسون ها در رویدادهای تاریخی و اجتماعی، تهران، نشر آینده، ۱۳۶۱
۵- دوانی علی ، نهضت روحانیون ایران، ج۱، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ۲، ۱۳۷۷
۶- دولت آبادی یحیی، حیات یحیی، ج۴، تهران، جاویدان، ۱۳۶۲
۷- رواسانی شاپور، نهضت میرزا کوچک خان جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران
۸- شاکری خسرو ، میلاد زخم، ترجمه شهریار خواجیان، تهران، نشر اختر، ۱۳۸۶
۹- شورای عالی فرهنگ ناموران معاصرایران، فرهنگ ناموران معاصر ایران، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۴
۱۰- عمید زنجانی عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، کتاب طوبی، ۱۳۷۱، ص۳۷۰
۱۱- فاضل مازندرانی اسدالله، تاریخ ظهور حق، ج۸،  قسمت ۲، بی جا، مؤسسه مطبوعات امری، بی تا.
۱۲- فخرایی ابراهیم ، سردار جنگل، تهران، جاویدان، ۱۳۵۴
۱۳- فراهانی حسن، روز شمار تاریخ معاصر ایران، ج۱، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ۱۳۸۵٫ رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۱، ص۹۶
۱۴- کتابی احمد، سرزمین میرزا کوچک خان، تهران، معصومی، ۱۳۶۲
۱۵- گیلک محمد علی، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، رشت، نشر گیلکان، ۱۳۷۱
۱۶- متولی عبدالله، کمیته مجازات، تهران، بنیاد مستضعفان و جانبازان، ۱۳۷۸
۱۷- مجموعه روزنامه های جنگل(نشریه نهضت جنگل)، به کوشش امیر نعمتی لیمائی، مشهد، امیدمهر، ۱۳۸۹
۱۸- مدنی میر احمد ، جنبش جنگل و میرزا کوچک خان، به کوشش سید محمد تقی میر ابوالقاسمی، ج۱، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، ص۹۳
۱۹- مرسلوند حسن، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج۱، تهران، الهام، ۱۳۶۹
۲۰- مهرداد سید جعفر، مدخلی بر بازشناسی نهضت جنگل، تهران، بنیاد اندیشه اسلامی، ۱۳۸۲
۲۱- میرزا صالح غلامحسین، جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارش های سفارت انگلیس، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹
۲۲- نعیمی عباس ، جریان شناسی سیاسی جنبش جنگل، تهران، شرکت چابپخش، ۱۳۹۱
۲۳- نوزاد فریدون ، نقش احسان الله خان در نهضت جنگل، رشت، کتیبه گیل، ۱۳۸۶، ص۱۸

منبع: سایت مرکز بررسی اسناد تاریخی.

ارسال دیدگاه

  1. نویسنده دیدگاه:  ابوالحسن
    2015/12/26 - 04:55

    روایت است که نماینده ی قشون انگلیس نزد میرزا امد و گفت که تسلیم شوید. میرزا پاسخ داد تسلیم نمی شویم. گفت: منطقه را با توپ بر سرتان خراب می کنیم. میرزا جواب داد به فرمانده تان بگو توپهایش را شلیک کند. شاید مردم با شنیدن صدای شلیک توپ اجنبی از خواب بیدار شوند.
    بنده هیچگاه نمی توانم بپذیرم که نهضت جنگل شکست خورد و با جمله ی علل شکست نهضت جنگل مخالفم. استرتتژی نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک در سال ۱۳۵۷ بر شرق و غرب و کارگزاران داخلی این دو قدرت استعمارگر پیروز شد. در واقع نهضت استقلال طلبی،ازادی خواهی و اسلام گرایی مردم ایران که با میرزای شیرازی شروع شده و با دلیران تنگستان و جنگلیهای طرفدار میرزا ادامه یافته بود در سال ۱۳۵۷ به رهبری حضرت روح الله کبیر ره پیروز شد.

    پاسخ
enemad-logo