کتابشناسی جامع نهضت جنگل

مروری بر منابع فارسی و لاتین در خصوص نهضت جنگل

رحیم نیکبخت ـــ منصور نصیری

تهیه و تالیف کتابشناسی در باب موضوعات گوناگون یکی از شالوده‏ای‏ترین و مبنایی‏ترین اقدامات در زمینه گسترش تحقیقات علمی است و شاید بتوان بسیاری از  کاستیها و کمبودهای عرصه تحقیقات را مربوط به بی‏توجهی به این امر دانست. نهضت جنگل از جمله اوراق زرین تاریخ معاصر ایران است و در نوع مبارزه، محتوای نهضت و موقعیت تاریخی، دارای خصوصیات ممتاز و ویژه‎ای است که همواره مورد توجه خاص مورخان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قراردارد. مبارزان جنگل نه تنها در گیرودار با استبداد داخلی و نابسامانیهای عصر بعد از مشروطه بودند، بلکه در خط مقدم مواجهه با بولشویسم و آیین بی‏دینی قرار داشتند و روش سیاسی آنان از مو باریک‏تر و ای بسا از شمشیر تیزتر می‎نمود. سستی یا سختی نسنجیده در قبال بولشویسم پیامدها و آثار نامعلومی را می‏توانست برجای بگذارد و اقتدار یا خلوص نهضت جنگل را مخدوش سازد. به هر روی اهمیت پژوهش و مطالعه پیرامون نهضت جنگل صرفا به این امور خلاصه نمی‏شود و خود حدیث مفصلی دارد. آنچه را که پیش رو دارید، می‏تواند به عنوان مقدمه و مدخلی بر کتابشناسی نهضت جنگل مورد استفاده محققان و پژوهشگران تلقی شود و برای شما علاقمندان سودمند افتد.

حوادث تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا آغاز سلطنت رضاخان یکی از پرحادثه‏ترین و مبهم‏ترین دوره‏ها می‏باشد. دراین دوره پرآشوب، شاهد تنوع فعالیتهای سیاسی، اوج دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم قدرتهای خارجی، سرعت و تعدّد حوادث و نیز تکاپوی افراد وطن‏دوست برای حفظ ایران در کوران حوادث با راهکارهایی متفاوت هستیم. از جمله موضوعات قابل توجه در این دوره، نهضت میرزاکوچک‏خان جنگلی است که محدوده زمانی این حرکت از سال ۱۲۸۵ ـــ ۱۳۰۰ش می‏باشد. برای شناخت ابعاد مختلف این نهضت، شناسایی منابع، ضرورتی انکارناپذیر است، به همین منظور، دراین مختصر، به معرفی منابع فارسی و لاتین می‎پردازیم که می‏تواند در تبیین این پدیده مورد استفاده قرار گیرد. هر چند این تلاش کاستیهایی دارد؛ ولی به عنوان مدخل کتابشناسی توصیفی نهضت جنگل در آینده تکمیل‏تر خواهد شد. هدف اصلی تدوین این کتابشناسی، رفع نیاز محققان و پژوهشگران می‏باشد که با منابع اصلی و فرعی نهضت جنگل آشنا شده و بر اساس موضوع مورد پژوهش خود به منابع مراجعه نمایند.

الف- منابع فارسی شامل کتابها، ‌مقالات برگزیده و اسناد است، نهضت میرزاکوچک‎خان به دلایل متفاوت از جمله خود نهضت و چگونگی وقوع آن، نقش حزب کمونیست ایران در سرنوشت آن، ارتباطش با بلشویکها، طرز تلقی حکومت مرکزی و دیدگاه‎های قدرتهای خارجی از آن قابل بحث و بررسی می‏باشد. کتابهای معرفی‏شده جوانب مختلف این حرکت را روشن می‏سازد. علاوه بر آثاری که تنها به این موضوع اختصاص یافته‏اند، کتابهای دیگری که مطلبی در خصوص نهضت جنگل دارند، با ذکر صفحه آورده شده است؛ با این حال محققان محترم می‏بایست به فهرست اعلام این کتابها نیز مراجعه نمایند. لازم به توضیح است، قسمت عمده این منابع در کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی موجود می‏باشد.

ب- مقالات منتشرشده در این خصوص، بسیار است که همگی در یک سطح نیستند، برای پرهیز از ذکر مشخصات همه مقالات فیش‏شده، برگزیده مقالاتی که به جهاتی مهم‏تر بوده‏اند، آورده شده است. علاقه‏مندان برای اطلاع بیشتر می‏توانند به قسمت اول این کتابشناسی مراجعه کنند.

ج‌-  در قسمت سوم از منابع فارسی، اسناد و تصاویری که به سه شکل زیر وجود دارند، معرفی شده است:

۱ ـــ مجموعه‎های اسناد چاپ‏شده

۲ ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‏شده

۳ ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها

 نهادی که بیشترین و ارزشمندترین مجموعه سند دراین موضوع را در اختیار دارد، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران می‏باشد. گویا، این مرکز قصد انتشار اسناد مربوط به نهضت جنگل را داشته که به دلیل نامعلومی متوقف شده است. بخش دوم، منابع لاتین می‏باشد که در خارج از ایران چاپ و منتشر شده‏اند و بدیهی است؛ برای ارائه تحقیق جامع و مانع ناچار از مراجعه به آنها هستیم.

الف: منابع فارسی

۱ ـــ کتابشناسی‏ها

ـــ آقا بخشی، علی، کتابشناسی گیلان، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ۱۳۶۰٫

ـــ افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج ۴، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۹٫

ـــ فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج ۵، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴٫

ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی؛ طالش ایراندوست، فرشته؛ معصومی اشکوری، حسین، کتابشناسی گیلان، رشت، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۶۸٫

ـــ پورسفر، علی، کتابشناسی انقلاب مشروطیت ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳٫

ـــ گنجینه اسناد، فصلنامه تحقیقات تاریخی (ویژه ‏نامه نهضت جنگل) سال یازدهم، دفتر سوم، پائیز ۱۳۸۰ شماره پیایی ۴۳٫

۲ ـــ کتابها

ـــ آراز، طوفان، جمهوری اول آذربایجان شمالی، ۱۹۱۸ ـــ ۱۹۲۰، دانمارک، مولف، ۱۳۷۴٫

ـــ آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، بیستون، ۱۳۷۹، ص ۲۰۵ ـــ ۲۱۵ و ۳۰۹ ـــ ۳۱۴٫

ـــ آلیانی، شاهپور؛ رفیعی جیردهی، علی، نهضت جنگل و معین‏الرعایا (حسن خان آلیانی) تهران انتشارات میشا، ۱۳۷۵٫

ـــ آیتون، جوزف. ام، نگرشی بر تاریخ نوین ایران، یعقوب آژند، نیلوفر، ۱۳۵۹

ـــ آیرونساید، خاطرات و سفرنامه ژنرال آیرونساید، بهروز قزوینی، آینه، ۱۳۶۲

ـــ ابراهیموف، ت، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر. رادنیا، تهران گونش، ۱۳۶۰٫

ـــ احرار، احمد، مردی از جنگل، تهران، انتشارات نوین، ۱۳۶۱٫

ـــ افشاری، حسن، میرزا کوچک‏خان، تهران، بی‏نا، ۱۳۴۸٫

ـــ البرز، منوچهر (سرهنگ ستاد ۲)، تاریخ پنجاه ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، به اهتمام علی وزیری، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران، ۲۵۳۵ = ۱۳۵۵، ص ۵۷ ـــ ۶۵٫

ـــ املشی، بهاالدین، گوشه‎هایی از تاریخ گیلان، تهران، بی‏نا، ۱۳۵۲٫

ـــ امیرزاده (شاهرخی)، کاظم، آزاده گمنام، به کوشش نصرت‏الله فتحی تهران، بی‎نا، ۱۳۳۳٫

ـــ ایرانف، م.س، تاریخ ایران نوین، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم‏پناه، تهران، انتشارات طوفان، ۱۳۵۶، ص ۳۹ ـــ ۵۴٫

ـــ انقلاب اکتبر و ایران، مجموعه سخنرانیهای سمینار علمی حزب توده ایران به مناسبت پنجاهمین سالگشت انقلاب کبیر سوسیالیستی اکتبر، بی‏جا، [خارج از کشور] انتشارات حزب توده ایران، ۱۳۴۶ ص ۲۴۹ ـــ ۲۶۳٫

ـــ باستانی پاریزی،‌ ابراهیم، تلاش آزادی، تهران، انتشارات نوین، چاپ چهارم، ۲۵۳۶ = ۱۳۵۶، ص ۲۹۴ ـــ ۳۳۹٫

ـــ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، زوار، ۱۳۷۱

ـــ برار، ویکتور، انقلابات ایران، ترجمه سید ضیاالدین دهشیری، تهران،‌ انتشارات دانشگاه تهران، ۲۵۳۵ =۱۳۵۵، ص ۷۰ ـــ ۸۴٫

ـــ بزرگمردی از تبار جنگل، دوستان آدینه، طلایه، ۱۳۶۸

ـــ بهار، محمدتقی (ملک‏الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج ۱، تهران امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۱، ص ۱۶۴ ـــ ۱۶۷٫

ـــ پاینده لنگرودی، محمود، یادی از دکتر حشمت جنگی، تهران، انتشارات شعله اندیشه، ۱۳۶۸٫

ـــ پرستیس، مویسی آرنوویچ، بلشویکها و نهضت جنگل، ترجمه حمید احمدی، تهران، شیرازه، ۱۳۷۹٫

ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، گیلان‏نامه (مجموعه مقالات گیلان‏شناسی) رشت، طاعتی، ۱۳۶۶٫ ـــ تاریخ خیانت به جنبش ایران، بی‏نام مولف، بی‎جا، بی‏نا، بی‏تا.

ـــ تاریخ مبارزات مردم ایران (حقایقی درباره جنبش جنگل و حماسه سیاهکل) بی نام مولف، بی‎جا، بی‎نا، بی‏تا.

ـــ تدین، عطاالله، نقش گیلان در نهضت مشروطیت، بی‎جا، فروغی، ۱۳۵۳٫

ـــ تمیمی طالقانی، محمد، دکتر حشمت که بود و جنگل گیلان چه بود (شرح مبارزات میرزا کوچک‏خان و دکتر حشمت)، تهران، شرکت شعله، ۱۳۲۴٫

ـــ تهرانی، حسن، جنگل، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، ۱۳۲۰٫

ـــ جاوید، سلام‎‏الله، نهضت مشروطیت ایران و نقش آزادیخواهان جهان، تهران، انتشارات دنیا، ۱۳۴۷٫

ـــ جاوید، سلام‏الله، ایران سوسیال دمکرات (عدالت) فرقه سی حقینده خاطره لریم تهران، مولف ۱۳۵۹٫ (خاطرات من از فرقه سوسیال دمکرات عدالت.)

ـــ جنگلی، اسماعیل، قیام جنگل (یادداشتهای میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‎خان)، کوشش: اسماعیل رائین، انتشارات جاویدان، ۱۳۵۷.

ـــ جودت، حسین، یادبودهای انقلاب ایران و تاریخچه جمعیت فرهنگ رشت، تهران، بی‎تا، ۱۳۵۱٫

ـــ حاجی ‏زاده، قاسم، یاد سبز (مجموعه نقاشیهایی از میرزا کوچک‏خان جنگلی)، تهران، منیژه ناصری، ۱۳۷۱٫

ـــ خاطرات سردار فاخر حکمت، به اهتمام سیف‏الله وحیدنیا، ناشر، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹٫ (مذاکره با میرزا کوچک‎خان.)

ـــ خاطرات سیاسی عباس خلیلی را در آئینه تاریخ، (مدیر روزنامه اقدام) به اهتمام محمد گلبنی، تهران، انتشارات اندیشه، ۱۳۸۰٫

ـــ خلعت‏بری، محمدولی، یادداشتهای سپهسالار تنکابنی، گردآورنده امیر عبدالصمدـــ خلعت‏بری،‌ به اهتمام محمود تفضلی،‌ تهران، نوین، ۱۳۶۲٫

ـــ خورشیدی بر بام شرف، (دفتر شعری در سوگ و ستایش میرزا کوچک‏خان جنگلی)، رشت، اداره ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴٫

ـــ درویش، جهانگیر، خاطرات سعدالله خان درویش، مرکز پژوهشهای تاریخ معاصر ایران ، اول ، ۱۳۸۸

ـــ د.م، احسان‏الله‎خان و خالوقربان، آنها که به نهضت خیانت کردند، قم، انتشارت حق، بی‎تا.

ـــ دنسترویل، ژنرال ماژور، امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز، ۱۹۱۷ ـــ ۱۹۱۸، ترجمه میرزا حسین‏خان انصاری، تهران، انتشارات روزنامه کوشش، ۱۳۰۹٫

ـــ خاطرات ژنرال ماژور دنستریل، سرکوبگر جنگل، ترجمه حسین انصاری با مقدمه و فهارس علی دهباش، تهران، کتاب فرزان، ۱۳۶۲٫

ـــ یادداشتهای ژنرال ماژور دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز، ترجمه حسین نمازی، تهران، منوچهری، ۱۳۵۷٫

ـــ دولت ‏آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج ۴، تهران، انتشارات عطار و انتشارات فردوس، چاپ ششم، ۱۳۷۱، صص ۱۳۳ ـــ ۱۵۶ و ۲۴۰ ـــ ۲۷۹٫

ـــ ذبیح، سپهر، تاریخ جنبش کمونیستی در ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران موسسه مطبوعاتی عطایی، ۱۳۶۴، ص ۳۳ ـــ ۱۰۰٫

ـــ رائین، اسماعیل، اسناد و خاطره‎های حیدرخان عمواوغلی، ۲ ج، تهران، بی‎نا، ۱۳۵۸ و ۱۳۶۳٫

ـــ رائین، اسماعیل، حیدرخان عمواوغلی، تهران، انتشارات جاویدان، ۲۵۳۵ = ۱۳۵۵٫

ـــ رضازاده لنگرودی، رضا، یادگارنامه فخرایی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳

ـــ رضازاده ملک، رحیم، حیدرخان عمواوغلی چکیده انقلاب، تهران انتشارات دنیا، ۱۳۵۲٫

ـــ رضاشاه کبیر، تهران، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، ۱۳۵۶، صص ۵۳ ـــ ۱۰۰٫

ـــ رواسانی، شاپور، نهضت میرزا کوچک‏خان جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران، تهران، نشر شمع، چاپ دوم، ۱۳۶۸٫

ـــ روائی، ابراهیم، خاطرات و اسناد دفتر روائی (انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال) به کوشش ایرج افشار و بهروز رزاقی، تهران فردوسی با همکاری ادیب، ۱۳۶۳٫

ـــ رئیس‏ نیا، رحیم، حیدرخان عمواوغلی درگذر از طوفانها: تهران، دنیا، ۱۳۶۰٫

ـــ زربخت، ناصر، گذر از برزخ (خاطرات یک توده‎ای درمهاجرت) تهران، آتیه، ۱۳۸۰٫ صص ۹۷ ـــ ۱۰۰٫

ـــ زیبایی، علی، کمونیزم در ایران یا تاریخ مختصر فعالیت کمونیستها در ایران، تهران، بی‏نا، ۱۳۴۳، صص ۱۰۴ ـــ ۱۱۴٫

ـــ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ ۱۹۱۸ ـــ ۱۹۱۴، تهران، بی‎نا، ۱۳۳۶٫

ـــ سخنرانیهای اجلاسیه کنگره بزرگداشت روحانی مجاهد میرزا کوچک‎خان جنگلی، رشت، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، ۱۳۶۹٫

ـــ سرتیپ پور جهانگیر، نامها و نامدارهای گیلان، گیلکان ، ۱۳۷۰

ـــ سیاست داخلی ایران، خاطرات و اسناد مستشارالدوله، مجموعه هفتم، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات طلایه، ۱۳۷۴٫

ـــ شریعت گیلانی، محمدباقر، تاریخچه جنگلیان، تهران، مالکین گیلانی مقیم مرکز، ۱۳۳۷ ق.

ـــ شعاعیان، مصطفی، نگاهی به روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل، تهران، ارژنگ، ۱۳۴۹٫

ـــ شمیده، ع، میرزه محمد آخوندزاده (بهرام سیروس)، راداکتور جعفرپور، تبریز، بی‎نا، چاپ دوم، بی‎تا، (چاپ اول، باکو، ۱۹۷۴ م، کتاب به زبان ترکی آذری است).

ـــ شیخ‏الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، ۲ ج، تهران، نشر گفتار، چاپ دوم، ۱۳۷۵٫

ـــ  علل افزایش نفوذ سیاسی روس و انگلیس در ایران، تهران، کیهان، ۱۳۷۰، صص ۵۹ ـــ ۹۲٫

ـــ صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه پروانه ستاری، تهران، نشر گفتار، ۱۳۷۹٫

ـــ صبوری دیلمی، محمدحسن، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، تهران، مولف، ۱۳۵۸٫

ـــ صدیق دکتر ، یادگار عمر، جلداول، دهخدا ، ۱۳۵۲ .

ـــ  صدر، محسن، خاطرات صدرالاشراف، وحید ، ۱۳۶۴ .

ـــ طالبی، فرامرز، آوای جنگلی، (نمایشنامه‎ای درباره نهضت جنگل)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۷٫

ـــ طاهری رشتی، محمدجعفر، شعله شمع جنگل (شمه‎ای از زندگی میرزا کوچک‎خان و شرح حال او) بی‏جا، علی طاهری، ۱۳۵۹٫

ـــ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۲، جستارهایی از تاریخ معاصر  ایران، تهران، انتشارات اطلاعات چاپ چهارم، ۱۳۷۱، صص ۵۵ ـــ ۹۸٫

ـــ عاقلی، باقر، تیمورتاش در صحنه سیاست ایران، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، ۱۳۷۲ صص ۶۷ ـــ ۱۲۰٫

ـــ عباسی، محمد، تاریخ انقلاب ایران، تهران، مشرق، ۱۳۵۸٫

ـــ عنایت، قهرمان جنگل، (سرگذشت پرماجرای سردار نام‏آور جنگل)، تهران، انتشارات عارف، بی‎تا.

ـــ عبدالهی، میثم، سردار شهید جنگل در گذر ایام، کانون فرهنگی دینی ثقلین رشت، پاییز ۱۳۸۸

ـــ غنی، سیروس، ایران بر آمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها ترجمه ، حسن کاشاد، تهران، انتشارات نیلوفر، ۱۳۷۷، صص ۸۳ ـــ ۸۵ ـــ ۸۷ ـــ ۸۸ ـــ  ۱۰۷ ـــ ۱۱۳ ـــ ۱۱۶ ـــ ۱۲۲ ـــ ۱۶۸ ـــ ۱۷۲ ـــ ۱۷۶ ـــ ۲۲۴ ـــ ۲۴۹ ـــ ۲۶۲ ـــ ۲۶۴ ـــ ۲۸۴ ـــ ۳۰۸ ـــ ۳۵۲٫

ـــ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل میرزا کوچک‏خان، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ یازدهم، ۱۳۶۶٫

ـــ فخرایی، ابراهیم، گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، کتابهای جیبی، ۱۳۵۳٫

ـــ فخرایی، ابراهیم، گیلان در قلمرو شعر و ادب، جاویدان ، ۱۳۵۶

ـــ فرخ، مهدی (معتصم‏السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۷٫

ـــ فردی، امیرحسین، کوچک‏خان جنگلی، تهران، حوزه اندیشه و هنر اسلامی، ۱۳۶۰٫

ـــ فروحی، علی؛ طالبی، فرامرز، ارمنیان گیلان، رشت، گیلکان ۱۳۷۷٫

ـــ فورتسکیو، ل، س، رجال تهران و برخی ولایات شمال غرب ایران، ترجمه، محمدعلی کاظم‏بیگی، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۳۷۹٫

ـــ قادری، حاتم، پژوهش در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرارداد ۱۹۲۱، ۲ ج، تهران، بی‎جا، ۱۳۵۹٫

ـــ قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‏السلطنه، ج ۷، به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۷۹٫

ـــ کتانی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‎خان، پژوهش درباره گیلان زمین و تاریخ اجتماعی و اقتصادی آن با نگرشی بر نهضت جنگل، با مقدمه ابراهیم فخرایی، تهران، معصومی، ۱۳۶۲٫

ـــ کحال‏زاده، میرزا ابوالقاسم‏خان، دیده‏ها و شنیده‏ها، (خاطرات منشی سفارت آلمان در ایران درباره مشکلات ایران در جنگ بین‏المللی اول ۱۹۱۸ ـــ ۱۹۱۴) به کوشش مرتضی کامران، تهران، نشر فرهنگ، ۱۳۶۳٫

ـــ کرونین، استفانی، ارتش و حکومت پهلوی ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران، انتشارات خجسته ۱۳۷۷، صص ۸۷، ۱۴۳ ـــ ۱۴۶، ۱۷۲، ۱۹۶، ۲۵۹، ۳۲۶، ۴۳۶٫

ـــ کسمایی، پوراندخت، یادداشتهای احمد کسمایی از نهضت جنگل، چاپ آمریکا ، ۱۹۹۲ م

ـــ کسروی، احمد، تاریخ هجده ساله آذربایجان، امیرکبیر ، ۱۳۷۸

ـــ کمال السید، سید غابات الشمال او مصرع ثوره، ، ۱۴۲۰ هـ ق، انصاریان (اولین کتاب پیرامون نهضت جنگل به زبان عربی)

ـــ کمره‏ای، محمد، روزنامه خاطرات سید محمد کمره‎ای، ۲ ج (ج اول برآمدن دولت وثوق‏الدوله ج دوم مقدمات کودتای اسفند) به کوشش محمدجواد مرادی‏نیا، تهران، نشر شیراز، ۱۳۸۲٫

ـــ کوچک‎پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـــ اجتماعی گیلان و قزوین به کوشش سید محمد تقی میرابوالقاسمی، رشت، نشر گیلکان، ۱۳۶۹٫

ـــ کیافر، نوری ، نهضت جنگل و میرزا کوچک، یاس ، ۱۳۶۲

ـــ گروگان، حمید،حماسه میرزا کوچک‎خان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴٫

ـــ گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، رشت، نشر گیلکان، ۱۳۷۱٫

ـــ لنچافسکی، ژرژ، غرب و شوروی در ایران، سی سال رقابت ۱۹۱۸ ـــ ۱۹۴۸، ترجمه حورا یاوری، تهران، ابن سینا، بی‎تا.

ـــ لنزوسکی، جورج، رقابت روسیه و غرب در ایران، ترجمه اسماعیل رائین، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، ۲۵۳۶، ۱۳۵۶ صص ۹۵ ـــ ۱۰۱٫ (این دو اثر ترجمه یک کتاب هستند)

ـــ مابرلی، فردریک جمیز، عملیات در ایران (جنگ جهانی ایران ۱۹۱۴ ـــ ۱۹۱۹) ترجمه کاوه بیات، تهران، خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۶۹٫

ـــ مبارزه دومشی در جنبش مردم، جنبش تنباکو، جنگل، دمکراتیسم و لیبرالیسم، سه مقاله از رزم دانشجو، کنفدراسیون محصلین و دانشجویان ایرانی برای احیای سازمان واحد دانشجویی، تهران، حقیقت، بی‏تا.

ـــ متولی، عبدالله، بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی، تهران، حوزه هنری، ۱۳۷۳

ـــ مدنی، احمد، جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان، خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷٫

ـــ مروارید، یونس،  از مشروطه تا جمهوری جلد ۱ و ۲ ، اوحدی ، ۱۳۷۷

ـــ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، جلد سوم، زوار ،  ۱۳۴۲

ـــ مکی حسین، زندگانی سیاسی سلطان احمدشاه قاجار، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۵۷٫

ـــ مکی حسین، تاریخ بیست‏ ساله ایران، ج ۱، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۴٫

ـــ موسوی، صفا، تاریخ مکمل جنگل، میرزا کوچک‎خان، رشت، مولف، ۱۳۵۸٫

ـــ مهجوری اسمعیل، تاریخ مازندران، ج ۲، ساری، مولف، ۱۳۴۵٫

ـــ مهرنوش، صادق، تاریخ جنگل، به کوشش: محمد کلهر، شیرازه کتاب ما، تهران، اول، شهریور ۱۳۹۸، ۶۳۰ صفحه.

ـــ میرابوالقاسمی، سید محمدتقی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران، ندا، ۱۳۷۸٫

ـــ میرابوالقاسمی، سید محمدتقی، گیلان از انقلاب مشروطیت تا زمان ما، رشت، گیلان، ۱۳۷۷٫

ـــ میروشنیکف، ل . ی، ایران در جنگ جهانی اول، ترجمه ع. دخانیانی تهران، انتشارات فرزانه، چاپ دوم، ۱۳۵۷٫

ـــ نقش احزاب چپ معاصر ایران، ج ۱، کار جمعی از موسسین و بنیانگذاران. جریان چپ در ایران (کتاب چاپ نشده، کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی) صص ۹۲ ـــ ۲۹۹٫

ـــ نوازنی، بهرام، عهدنامه مودت ایران و شوروی، مقدمه از دکتر باوند، تهران، نشر همراه، ۱۳۶۹٫

ـــ واقف شریفی، وقتی که مارکسیستها تاریخ می‏نویسند، دفتر اول، درباره نهضت انقلابی جنگل، تهران، صادق با همکاری انتشارات جنگل، ۱۳۵۷٫

ـــ ولایتی علی اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران در دوره اول مشروطه، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴

ـــ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات مخبرالسلطنه، زوار، ۱۳۴۴

ـــ یادداشتهای تاریخی و اسناد سیاسی مستشارالدوله، مجموعه اول، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۶۱، صص ۱۹۰ ـــ ۱۹۳٫

ـــ یقیکیان، گریگور، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان، تهران انتشارات نوین، ۱۳۶۳٫

ـــ یوسفی‏نیا، علی اصغر، تاریخ تنکابن (محال ثلاث گیلان و مازنداران در حیطه اساطیر و تاریخ گوشه‏های ناشناخته از حوادث مشروطه و نهضت جنگل و تاریخ تفصیلی کلاردشت و کجور) تهران، نشر قطره، ۱۳۷۰٫

۳ ـــ مقاله‏ های برگزیده و ویژه نامه های مجلات

ماهنامه شاهدِ یاران، ویژه نامه میرزا کوچک خان، شماره ۱۳، آذرماه ۱۳۸۵، ۸۰ صفحه.

ماهنامه حوزه، ویژه نامه میرزا کوچک خان، سال ۱۹، شماره ۱۱۲-۱۱۱، مرداد و شهریور، مهر و آبان۱۳۸۱، ۳۷۶صفحه.

ماهنامه کیهان فرهنگی، س۱، ش۹ ، آذر ۱۳۶۳، ویژه نامه ابراهیم فخرایی و مصاحبه مفصل کیهان فرهنگی با ابراهیم فخرایی، مسئول معارف و فرهنگ در تشکیلات جنگل، ۴۷ص.

فصلنامه گنجینه اسناد، س۱۱، دفتر سوم، ش پیاپی ۴۳، پاییز۱۳۸۰، ویژه نامه نهضت جنگل، ۱۶۰ص.

ماهنامه زمانه، س۳، ش۲۷، آذر۱۳۸۳، ویژه نامه میرزا کوچک جنگلی، ۹۶ص.

آفاری، ژانت، «نقدی بر تاریخنگاری متناقض جمهوری گیلان»، ترجمه رضا رضایی، نگاه نو، ش ۲۹، مرداد ۱۳۷۵، صص ۵۱ ـــ ۸۱٫

ا.ق.م. «مکتوب وارده درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‏نامه جنگل، س ۱، ش۳، ص ۴ ـــ ۵٫

اتابکی، تورج، «از رفیق سرخ تا دشمن خلق» (کارنامه و زمانه احسان‏الله خان دوستدار در سرزمین شوراها) گفتگو، ش ۳۱، ۱۳۸۰، صص ۱۴۳ ـــ ۱۶۶٫

اخبار حیرت‏انگیز «پاسخ به اتهامات وارده به هیات اتحاد اسلام راجع به عدم اطاعت از دولت و داشتن سودای استقلال»، هفته‏نامه جنگل، س ۱، ش ۱۲، ۱۳۳۵ ق، صص ۱ ـــ ۴ و ش ۱۳، صص ۱ ـــ ۴٫

اصغرنیا، محمدحسین، «میرزا کوچک مظلوم بزرگ تاریخ معاصر» روزنامه ایران، ۱۰/۹/۱۳۷۶، ص ۹٫ «افساد قونسول انگلیسی در رشت» هفته‏نامه جنگل، س ۱، ش ۱۸، صص ۱ ـــ ۴٫

پاینده لنگرودی، محمود، «دو پناهنده از کمیته مجازات در نهضت جنگل» گیله‎وا، س پنجم، ش ۴۰ ـــ ۴۱، ۱۳۷۶، صص ۴۳ ـــ ۴۵٫

«چگونه ایران پایدارماند؟» میرزا کوچک‏خان جنگ و گریز در جنگل، روزنامه ایران، ۲/۹/۱۳۷۷، ص ۷٫

حاج سید جوادی، حسن، «نهضت جنگل» کتاب گیلان، ج ۲، تهران، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴، صص ۱۸۱ ـــ ۲۳۸٫

حسینی، پروی، «اگر میرزا گیلک نبود؟» گیله‏وا، س پنجم، ش ۴۵، ۱۳۷۶، ص ۱۵٫

«حل معمای طوالش وفدائیان اتحاد اسلام» هفته‏نامه جنگل، س ۱، ش ۵ صص ۶ ـــ ۸٫

خلتبری، ارسلان، «فرار میرزا کوچک‎خان به کمک ساعدالدوله» مجله وحید، ش ۴، ۱۳۴۵، صص ۴۵۹ ـــ ۴۶۳٫

دریاگشت، محمدرسول، «یادی از میرزا کوچک‎خان»، کلک، س۱، ش ۱۱/۱۲، ۱۳۶۹، صص ۳۵۸ ـــ ۳۶۰٫

دیوسالار، یحیی، «اتحاد اسلام و پیدایش جنگل» ارمغان، س ۳۴، ۱۳۴۴، صص ۲۲۴ ـــ ۲۲۸ و ۲۷۱ ـــ ۲۷۴ و ۳۷۰ ـــ ۳۷۴، ۴۱۶ ـــ ۴۱۸، ۴۷۰ ـــ ۴۷۲٫

«سر بریده میرزا کوچک‎خان را برای تماشا مدتها به نمایش گذاشتند»، مجله هفتگی گزارش روز شماره هجدهم، ۲۰/۳/۱۳۵۸، ص ۱۸ ـــ ۱۹٫

سفری، محمدعلی؛ میرزایی، محسن، «جنبش گیلان» ضمیمه بیست وهفت هزار روز تاریخ ایران و جهان تهران، روزنامه اطلاعات، ۱۳۵۵، صص ۳۸۹ ـــ ۳۹۶٫

«شوروی و نهضت جنگل» آینده، س ۱۲، ش ۱ ـــ ۲، صص ۱۳۲ ـــ ۱۴۳٫

«شهید کوچک جنگلی در آئینه ملک‏الشعرای بهار» کیهان هوایی، ش ۱۳۰۹، ۲۳/۹/۱۳۷۷، ص ۱۰ ـــ ۱۱٫

شیخ‏الاسلامی، جواد، «میرزا کوچک‎خان رهبر نهضت جنگل»، تحقیقات اسلامی، ج ۱، ش ۲ و ش ۱، ۱۳۶۵ ـــ۱۳۶۶، صص ۱۱۵ ـــ ۱۵۰٫

طباطبایی، میراحمد، «ایرنشناسان شوروی و نهضت جنگل»، یادنامه ابراهیم فخرایی، تهران، ۱۳۶۸، صص ۸۶ ـــ ۹۵٫

فخرایی، ابراهیم، «در آسمان جنگل …» به مناسبت شهادت میرزا کوچک‏خان جنگلی روزنامه همشهری، ۱۱/۹/۱۳۷۷ و ۱۲/۹/۱۳۷۷، ص ۶٫

فروحی، علی، «نکته‏هایی درباره مقاله میرزا کوچک‏خان جنگلی» تحقیقات اسلامی، ج ۲، ش ۲، ۱۳۶۶، صص ۱۴۲ ـــ ۱۴۸٫

«کارهای ایران» ترجمه مقاله روزنامه ینی اقبال باکو درباره اوضاع جنگل گیلان، هفته‎نامه جنگل، س ۱، ش ۵، ص ۳ ـــ ۴٫

کسمایی، جهانگیر، «شرح حال میرزا حسین خان کسمایی»، یادگار، ج ۴، س ۴، صص ۷۱ ـــ ۷۵٫

کی آرش، ساسان، «میرزا کوچک‎خان جنگلی، تقاضا از جوانان و آزادیخواهان گیلان»، ایرانشهر، س ۳، ۱۳۰۴، ۵۰۷ ـــ ۵۱۰٫

گرانمایه، علی، «جمهوری گیلان یا جمهوری ایران» گیله‏وا، س ۲، ش ۹، ۱۳۷۳، ص ۶ ـــ۷٫

گلشنی، عبدالکریم، «نهضت میرزا کوچک‏خان جنگلی» کیهان هوایی، س ۳، ش ۹، ۱۳۶۵، صص ۲۳ ـــ ۲۵٫

«مکتوب از لاهیجان درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‏نامه جنگل س ۱، ش ۱۴، صص ۴ ـــ ۶٫

«میرزا و مدرس» امید انقلاب، س ۳، ش ۶۹، صص ۲۰ ـــ ۲۳ و ش ۷۰، صص ۲۰ ـــ ۲۳٫

نجمی، ناصر، «نهضت جنگل نبرد در سه جبهه» روزنامه ایران، ۲۶/۷/۱۳۷۷، ص ۷٫

نوایی، عبدالحسین، «انقلاب گیلان چگونه آغاز شد» یادگار، س ۴، ش ۳، صص ۴۱ ـــ ۵۵٫

«همراهی خالو قربان با عوامل دولتی و دستگیری غلام‏حسین‏خان در طارم» روزنامه اطلاعات، ۲۳/۳/۱۳۶۴، ص ۶٫

«همکاری مردم با جنگلیها و اسنتطاق آنان توسط نظمیه» روزنامه اطلاعات، ۲۶/۳/۱۳۶۴٫ ص ۶٫

۴ ـــ اسناد

۱/۴ـــ مجموعه‏های سندی چاپ‏شده:

ـــ سلسله روزنامه های جنگل، نشریه نهضت انقلابی جنگل، انتشارات مولی، تهران، ۱۳۶۰ ش، اول، قطع رحلی. (چاپ عکسی. این چاپ فقط ۳۱ شماره از سال اول روزنامه جنگل را در دارد)

ـــ مجموعه روزنامه جنگل (نشریه نهضت جنگل)، به کوشش: امیر نعمتی لیمایی، امیدمهر، مشهد، اول، ۱۳۸۹، ۲۴۴صفحه، قطع رحلی. (نسخه تایپی است.)

ـــ روزنامه جنگل سال ۱ تا ۴ (۲۰ خرداد ۱۲۹۶ ـ ۴ مرداد ۱۲۹۹)، گرداورنده: هادی میرزا نژاد موحد، ویراستار: بهنام رمضانی نژاد، فرهنگ ایلیا، رشت، اول، ۱۳۹۶، گالینگور، رحلی، ۶۰۴صفحه. (۴۰ شماره را شامل میشود و کامل ترین چاپ روزنامه جنگل میباشد.)

ـــ برگهای جنگل (نامه‏ های رشت و اسناد نهضت جنگل) به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر و پژوهش فرزان، ۱۳۸۰٫

ـــ بیات، کاوه، ایران و جنگ جهانی اول، (اسناد وزارت خارجه) تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۰٫

ـــ شیخ ‎الاسلامی، محمدجواد، اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس، تهران، کیهان، ۱۳۶۵٫

ـــ عظیمی، رقیه‏ السادات، نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امور خارجه،‌ تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۷٫

ـــ قطبی، بهروز، اسناد جنگ جهانی اول در ایران، (همراه با خبرهای تلگرافی جنگ پروس فرانسه به خط ناصرالدین شاه قاجار) تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشر قرن، ۱۳۷۰، صص ۵۶، ۲۴۲، ۲۷۱، ۳۲۳ ـــ ۳۳۴٫

ـــ کشاورز، فتح ‏الله، نهضت جنگل، اسناد محرمانه و گزارشها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۱٫

ـــ میرزا صالح غلامحسین، جنبش میرزا کوچک‎خان بنا بر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹٫

ـــ نصیری مقدم، محمدنادر، گزیده اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران درجنگ جهانی اول، تهران دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی وزارت خارجه، واحد نشر اسناد، ۱۳۷۴٫

ـــ وکیل ‏الدوله، حسینعلی مقصودلو، مخابرات استرآباد، ۲ ج، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۳٫

۲/۴ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‏شده

«اسناد تاریخی» سایبان، س ۱۳، ش ۳۲۵، صص ۱ ـــ ۳٫

اسناد روحانیت و مجلس، ج ۲، به کوشش منصوره تدین‏پور، زیر نظر غلامرضا خدایی عراقی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۷۵، صص ۹۵ ـــ ۹۸٫

«اسناد و نوشتجات تاریخی درباره جنگل» فروغ، س ۱، ش ۳، صص ۸۹ ـــ ۹۱؛ و ش ۴، صص ۱۲۲ ـــ ۱۲۴ و ش ۵، ص ۱۴۸ و ش ۶، صص ۱۷۱ ـــ ۱۷۲٫

افشار، ایرج، «اسناد ناصر دفتر خلخالی برای تاریخ خلخال و نهضت جنگل»، آینده س ۹، ش ۸ ـــ ۹، صص ۶۳۳ ـــ ۶۴۳٫

ـــ «اسناد گرفتاری محسن‏خان امین‎الدوله در جنگل» یادگارنامه فخرایی، صص ۳۶۱، ۳۷۸٫

ـــ «سندی درباره جنگل» آینده، س ۸، ش ۸، ص ۴۲۹٫

ـــ «سندی درباره جنگل به خط مستشارالدوله» آینده، س ۹، ش ۲، صص ۱۵۸ ـــ ۱۶۴٫

ـــ «عکسی دیگر از میرزا کوچک‎خان» س ۱۲، ش ۲، ص ۲۷۶٫

ـــ قباله تاریخ، تهران، انتشارات طلایه، ۱۳۶۸٫

«برگهایی از تاریخ»، تاریخ معاصر ایران، کتاب پنجم، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی ۱۳۷۲، صص ۲۷۷ ـــ ۳۵۱٫

دوستدار، احسان‎الله، «جنبش انقلابی شرق، جنبش ملی و انقلابی در ایران ۱۹۱۹ ـــ ۱۹۲۰» خسرو  شاکری،

 اسناد جنبش کارگری و سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، ج ۳، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، ۱۳۵۸، ص ۲۸٫

سلطان‏زاده، آواتیس، «ایران معاصر» خسرو شاکری اسناد جنبش کارگری …، ج ۴، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، ۱۳۵۹، ص ۶۳٫

ـــ «درباره نهضت جنگل» خسرو شاکری، اسناد جنبش کارگری … ج ۱، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، ۱۳۵۸، صص ۸۲ ـــ ۸۴٫

گلشنی، عبدالکریم، «سندی درباره جنبش جنگل» مطالعات تاریخی، ش ۲، ۱۳۶۹، صص ۳۳۵ ـــ ۳۳۹٫

۳/۴ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها

ـــ مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ـــ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو اسناد.

ـــ سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو اسناد ( اسنادی که اخیرا از جمهوری آذربایجان مربوط به نهضت میرزا کوچک‏خان به این آرشیو منتقل شده است.)

ـــ آرشیو مرکز اسناد در تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه.

ب ـــ منابع لاتین

Abrahamian, E, and f. kazemi “ The Non ___ revolutionary peassntry of Modern Iran” Iranian Studies 11 (1978).

Agaev, s.I. “ Revolutionary Movements and Reformsin Iran “ The Revolutionary process in th East: past and present, ed.R.vlyanovsky. Moscow, 1982.

Amoghli. Haidarkhan “ The social Base of the persian Revolution,,. Zhizn Natsional, nostei 18 (Jun 15, 1920).

Avery, p. Modern Iran, Iondon, 1965.

Barmine, A. Memoirs of a soveiet Diplomat.,, wesport, conn, 1938.Rpt. 1973.

Blank,s. “ soviet politics and the Iranian Revolution of 1919 ___ 1921”. Chahiers du Monde Russeiet sovetique 21 (1980).

Chaqueri, c. (Khosrow shakeri) “ The Jangali Movemen and soviet Historiography” central Asian survey 5 (1985).

______ , ed, ََ le Mouvement communiste en Iran,,. Florence 1979.

______ ََ The soviet socialist Republic Of Iran, 1920 ___ 1921 ,, Brith of trauma, University of pittsburg press pittsburghand London , 1995.

Dailami, p. “ the Bolsheviks and the Jangali Movement, 1915 ___ 1920” Cahiers du monde Russe et sovietique 31 (1990).

Degras, J ََ . soviet Documents on foreign policy,, Vol, 1. London, 1951.

Ehsan ___ ollahkhanc (Doustar) “ Appeal to president Narimanov”. Izvestia, July 13, 1921. Translated into frech in Bulletin periodique de la presse Russe, no. 95 (1921).

______ ََ  Revolutionary and National Movement in persia, 1914 ___ 1917, Memoirs of a contemporary withess “Novyivosok, pt. 1 , nos.23 ___ 24 (1928) , pt. 2, nos.26 ___ 27 (1929)؛ pt. 3, no. 29 (1929). In russian.

Elwell ___ sutton,I.p. “Reza shah the Great: founder of the pahlavi dynasty. “In Iran under the pahiavis, ed.G. Ienczowski. Stanford 1978.

Foroughian, H. ََ The Impact of the Great october sociapist Revolution on the liberation Movement in Gilan ََ In the october Revolu Iion and Iran, Leipzig, 1967.

“For The Fifrst Congress of the Adalat party” Kommunist, no.49 June 23, 1920.

ََ Iran Political Diaries 1881 ___ 1965 ,, Volume 5, 6, General Editor DrR.M.Burrell Research Editor Robertl. Jarman, Archire Editions. 1997.

Iranian communist party. ََ programma persidskoi Kommunistichekoi Partii(B)Resht,, [?] 1920.

Ketabi, M. ََ KuCekHan and die Gangali ___ Bewegug,, Darstellung and Analyse der persischen Bewegug Gangal, 1915 ___ 1921. Ph.D.diss., Heidlberg, 1972.

Marchenko (Martchenko),M. “Mirzakutchuk,dit Kut chuk Khan, savie et sonoeuvre”. Revue du MondeMusul man 40 ___ 41 (1920).

Tchilinkirian, A. “The persian Revolution”. Mshak (Tiflis), no. 200(1909).

T.G[Gaidar Tariverdiev, َ Amoghli]. ََ The social Base of the persian Revolution”. In Russian. Zhizn Nasional, nostei, June 15, 1920. Translated in la social ___ Democratie en Iran,ed.c.chaqueri Infrench.

Ybert ___ chabrier,E. ََ Gilan, 1917 ___ 1920: The Jangalist Movement According to the Memoirs of Ihsan Allah Khan” central Asian siansurrey 2, no.3(1983).

Zabih, s,,. The communist Movement in Iran. ََ stanford, 1966.

منبع: ماهنامه زمانه، سال۲، شماره ۱۵، آذر ۱۳۸۲، ص۷۱-۷۵، با اضافات از روی رنگ ایمان.