مقام معظم رهبری: در طول تاریخ، رنگ های گوناگون بر سیاست این کشور پهناور سایه افکند؛ اما رنگ ثابت مردم گیلان، رنگ ایمان بود.
پنج شنبه ۹ فروردین ۱۴۰۳ - Thursday 28 Mar 2024
محتوا
آیت الله سیدمحمد تولمی؛ شهیدی دیگر از مشروعه خواهی

آیت الله سیدمحمد تولمی؛ شهیدی دیگر از مشروعه خواهی

میثم عبدالهی
آیت الله سیدمحمد تولمی از مجتهدین خوشنام رشت در زمان مشروطه بود و که امامت جماعت مسجد صفی رشت را بر عهده داشت. او در وقایع مشروطه از علمای مشروعه خواه و از یاران صدیق آیت الله العظمی خمامی مرجع دینی مردم گیلان در عصر مشروطه بود.

پنج‌شنبه 27 آوریل 2017 - 00:00

میثم عبدالهی

مسجد صفی رشت

 

 

ویراست دوم، در روز پنج شنبه ۱ مهر ۱۴۰۰شمسی.

خاندان

خاندان سادات «مدنی تولمی»، خاندان عالم پرور و باسابقه در گیلان هستند که چند قرن در منطقه تولم، از توابع فومن، مستقر بودند و تاثیرات بسیاری به جا گذاشتند. اجداد آنها به میر محمد گیلانی سبزواری، از امیران عصر صفوی در سبزوار که به فرمان شاه طهماسب صفوی راهی گیلان شد تا شورش های به وجود آمده در این منطقه را سرکوب کند. او ساکن رشت و تولم گردید و بعدها به نام سلطان محمد یا امیر محمد گیلانشاه معروف گردید.[۱] سه برادر از این خاندان، میراحمدِ بزرگ (نیای خاندان مدنی)، میرنعمت الله و نورالدین (نیای خاندان نورانی)، از افراد شناخته شده این خاندان در دوره قاجاریه هستند که در منطقه تولم زندگی می کردند. میراحمدِ بزرگ، در کنار برادرش میرنعمت الله، در روستای گوراب تولم مدفون است.[۲]

آیت الله سیدحبیب الله تولمی، فرزند میراحمد تولمی، از مجتهدین ساکن رشت بود که مسجد جامع کاسه فروشان را در بازار رشت بنیان نهاد و اولین امام جماعت این مسجد نیز بود و این مسجد به همین خاطر، تا سالها به نام مسجد «سیدحبیب الله تولمی» شناخته می شد. او از علمای بزرگی بود که از اختلاط با دستگاه سلطنت و دربار و دولت، گریزان بود و پادشاهان را جائر می دانست و حتی زمانی که ناصرالدین شاه برای رفتن به سفر فرنگ وارد رشت شد، او به دیدار شاه نرفت و ناصرالدین شاه به دیدار ایشان رفت. او در مقبره خانوادگی‌شان در قبرستان وادی السلام نجف مدفون شد. فرزندان وی، سه پسر به این ترتیب بودند: آیت الله سیدیحیی تولمی، شهید آیت الله سیدمحمد تولمی و سیدحسین مدنی.[۳]

تولد و تحصیلات

شهید آیت الله سیدمحمد تولمی، فرزند آیت الله سیدحبیب الله تولمی، فرزند میراحمد بزرگ، در خاندانی اهل علم و در منطقه تولم از توابع فومن به دنیا آمد. وی سابقه تحصیل در حوزه نجف را داشت و در آنجا به مرحله بالایی از علم و عمل رسیده بود.[۴]

فعالیت ها در عصر مشروطه

شهید آیت الله سیدمحمد تولمی، از علما و مجتهدین خوشنام رشت در زمان مشروطه بود و امامت جماعت مسجد صفی[۵] این شهر را بر عهده داشت. ایشان در وقایع مشروطه از علمای مشروعه خواه و از یاران صدیق آیت الله العظمی خمامی مرجع دینی مردم گیلان در عصر مشروطه بود.

جریان سکولار عصر مشروطه به رهبری کریم خان رشتی، به هر نوع عملکرد ایشان حساس بوده و به رهبران انگلیسی شان آنها را گزارش می دادند. میرزاکریم خان رشتی در دوران استبداد صغیر که به اروپا سفر کرده بود، در روز ۱۴ آبان ۱۲۸۷ش (۹ شوال ۱۳۲۶ق) از هتل دانوب پاریس به حسن تقی‌زاده که در لندن بود نامه‌ای نوشت و گزارشی کامل از وقایع رشت را به او داده و از سید محمد تولمی نیز نام برده است. کریم خان سفر مشروعه‌خواهان به فومن را نیز فروگذار نکرده و آن را هم نوشت: «از رشت کاغذ رسیده بود که حاجی خمامی، شریعتمدار، آقاشیخ علی فومنی، سیدمحمد تولمی، حاجی سیدرضی و چند نفر از همین قبیل آدم‌ها رفته‌اند فومن هستند. دیگر چه خیالی کرده‌اند معلوم نیست!»[۶]

عناصر سکولار در صدد تخریب علمای بصیر چون سیدمحمد تولمی افتادند. در پی تحصن صیادان در ابتدای مشروطه در بندر انزلی اوضاع بسیار ناآرام شد. خبرنگار روزنامه مجلس در تاریخ ۲۸ شوال ۱۳۲۴ق (آذر ۱۲۸۵ش) درباره اوضاع انزلی می‌نویسد که حاج ملامحمد خمامی به همراه عده‌ای از روحانیون به انزلی رفت تا به تحصن آنجا خاتمه دهد. حاجی خمامی در جلسه‌‌ای که در انزلی تشکیل داد قرار گذاشت که ۲۵۰۰ تومان به صیادان بدهند و تحصن خاتمه یابد: «جناب حاجی خمامی و آقاسیدمحمد تولمی به انزلی آمده مجلسی با حضور علما و اعیان به جهت این کار منعقد کرده، دو هزار و پانصد تومان می‌دادند که از بست خارج شوند و آنها متقاعد نشدند.»[۷]

تنها چند روز پس از درج این خبر، این روزنامه اطلاعیه‌‌ای را با عنوان «اخطار» منتشر کرد: «چندی قبل یکی از خبرنگاران بندر انزلی شرحی نوشته و اظهار داشته بود که جناب حاجی خمامی و آقای سیدمحمد تولمی به انزلی آمده دو هزار تومان به صیادان داده‌اند که از گفتگوی خودشان صرف نظر نمایند و آنها راضی نشده‌اند. اداره [روزنامه] نیز به واسطه حسن ظنی که بر آن شخص داشت مسئله را تصدیق کرده و چون احتمال نمی‌داد که کسی بدون جهت، دروغ به این واضحی را عنوان کند عین خبر را در شماره بیستم درج نمود. بعد از چندی از قول برخی از محترمین گیلان شنیدیم که این مسئله به کلی بی‌‌اصل بوده و جنابان معظمان سالها است که به انزلی نرفته‌اند و ابدا در مقام این مذاکره بر نیامدند.»[۸] وی در ادامه، تلگراف امام جمعه و عده‌ای از محترمین انزلی را به عنوان دلیل آورده است. جالب است که مشروطه‌خواهان سکولار برای تخریب آیت الله تولمی و آیت الله خمامی به چه راه‌های غیر مشروعی تمسک می‌جستند.

آخرین سندی که درباره فعالیت های آیت الله تولمی در راستای مشروطه وجود دارد، تلگراف وی در کنار جمعی از علما و معاریف رشت در روز ۹ صفر ۱۳۲۷ق می باشد که به نخست وزیر، تلگراف زده و خواهان اعاده مشروطه شدند. [۹] این تلگراف چند روز بعد از فتح رشت و با فشار کمیته ستار نوشته شده بود و چندان اختیاری برای امضای آن از سوی علمای مشروعه خواه، وجود نداشت. از ترور و شهادت آیت الله خمامی به دست سکولارها، چند روز گذشته بود و فضای اختناق و ترور در رشت حکمفرما بود و اندکی بعد دو راس دیگر جریان مشروعه خواهی گیلان هم ترور شده و به شهادت رسیدند و سایر بزرگان این جریان نیز در معرض ترور قرار گرفتند . سکولارهای گیلان، راهی فتح قزوین شدند و در قزوین نیز ترورهای خونینی را مرتکب شدند.

شهادت

آگاهی ما درباره نحوه شهادت ایشان بسیار کم است. دکتر میرحمید مدنی، فرزند سیداحمد مدنی، درباره نحوه شهادت این عالم بزرگوار چنین می نویسد: «میرسیدمحمد مجتهد رشتی در وقایع مشروطه، هنگام سفر به تهران در شهر قزوین مورد حمله قزاقان قرار گرفت و مجروح شد و پس از بازگشت، در رشت فوت کرد.»[۱۰]

درباره تاریخ شهادت، کیفیت شهادت، قاتلین و علت حمله آنها به این مجتهد، دانسته های مان کم است و با استفاده از شواهدی می توان به این سوالها پاسخ گفت.

دلیلی نداشت که مجتهد تولمی مورد حمله قزاقان قرار گیرد بلکه چون از علمای مشروعه خواه گیلان بود، همچون سه مجتهد رشتی دیگر که در همین وقایع به دست عناصر سکولار، مظلومانه به شهادت رسیدند، ایشان نیز در قزوین مورد حمله قرار گرفته و مجروح شده و بعد از آمدن به رشت به شهادت رسیده است. یا شاید ایشان با کاروان شهید آیت الله آقامیر بحرالعلوم رشتی که ایشان نیز در راه رسیدن به رشت، در قزوین در روز ۱۸ربیع‌الثانی ۱۳۲۷ق به شهادت رسید، همراه بوده باشد که شهادت او ۴ روز بعد از فتح قزوین به دست سکولارها صورت گرفت. با این اوصاف شهادت آیت الله تولمی نیز در ربیع‌الثانی ۱۳۲۷ق و چند روز بعد از فتح قزوین صورت گرفته است.

نکته‌ مهمی که درباره قاتلین مجتهد تولمی وجود دارد آن است که قتل توسط «قزاقان فاتح قزوین» صورت گرفت. فرماندهی دسته قزاقانِ مشروطه‌خواه گیلانی فاتحِ قزوین را اسدالله خان ابوالفتح‌زاده به عهده داشت. حسن اعظام قدسی (اعظام الوزاره) که در ماجرای تصرف رشت، در رشت حضور داشت و از شاهدان عینی وقایع بود، درباره دسته‌های مشروطه‌خواهان گیلانی فاتحِ قزوین، به دسته ابوالفتح‌زاده، چنین اشاره کرده: «اسدالله خان میرپنج طهرانی که در قزاقخانه فرمانده قزاق رشت بودند، با یکصد و پنجاه سوار» در تصرف قزوین شرکت داشت.[۱۱] به این ترتیب، ارتباط تشکیلات تروریستی بهایی ابوالفتح‌زاده و منشی‌زاده با ترور آیت‌الله تولمی آشکار است. (برای آشنایی با گروه تروریستی بهایی ابوالفتح‌زاده و منشی‌زاده و ترورهای خونینی که در رشت و قزوین از مجتهدین بزرگ مرتکب شدند به مقاله نگارنده با عنوان «نگاهی به فعالیت ازلی‌ها و بهایی‌ها در انحراف مشروطه؛ در دوران استبداد صغیر در گیلان»، فصلنامه مطالعات تاریخی، س۱۷، ش۶۵، تابستان ۱۳۹۸، ص۸۸ـ۱۱۳ مراجعه کنید.) در این لینک قابل مشاهده است.

همسر و فرزندان

ایشان زمانی که برای تحصیل در نجف اشرف به سر می برد، با دختر یکی از مهاراجه های هندی که توسط استعمار انگلیس به عراق تبعید شده بودند، ازدواج کرد و حاصلش دو فرزند به نامهای میرمحمود مدنی و سیده محترم مدنی بودند.[۱۲]

۱- میرمحمود مدنی: فرزند ارشد سیدمحمد، در زمان نهضت جنگل فعال بود و سپس روزنامه‌های «ترغیب» و «ندای گیلان» را با مشی عدالت خواهانه منتشر می‌کرد و به خاطر انتشار روزنامه ترغیب، به نام «ترغیب» نیز شهرت یافت. او در زمان دیکتاتوری رضاخان، چند بار دستگیر و تبعید شد و از جمله مدتی به اردبیل تبعید شده بود و در آنجا به سر می برد ولی در نهایت عفو شد و به او اجازه داده شد که در اردبیل و سپس تهران دفتر وکالت باز کند و او سالها در تهران زیست و دفتر وکالت دادگستری داشت و روزنامه اش را نیز بعدها به تهران منتقل کرد.[۱۳]

میرمحمود مدنی روزنامه ترغیب را از سال ۱۳۰۲ در رشت منتشر می کرد و در جریان انتخابات جنجالی مجلس ششم شورای ملی در رشت که به قیام مردم این شهر به رهبری آیت الله شیخ باقر رسولی منجر شد، این روزنامه نیز از آیت الله رسولی حمایت می کرد. مدنی با انتشار اطلاعیه‌ای در تاریخ ۲ شوال ۱۳۴۴ق (مطابق ۲۰ فروردین ۱۳۰۵ش) با اشاره به کاندیداتوری آیت الله رسولی و آیت الله علم الهدی، از مردم رشت خواست تا «با انتخاب دو نفر وکیل مسلمان، عالم، لایق، وطن پرست، کرسی پارلمان را به نام گیلان با عظمت اشغال کنید.»[۱۴] انتشار این اطلاعیه و موضعی که گرفته بود باعث دردسرهایی برایش شد و فضل الله زاهدی (فرماندار وقت رشت و عامل کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲) خلاف وعده‌ای که داده بود، در مکانی که صدرالاشراف (نماینده وقت رضاشاه و نخست وزیر بعدی) مشغول گفتگو با مردم بود، میرمحمود مدنی، مدیر روزنامه ترغیب، را به خاطر افشاگری، دستگیر کرده و او را به فومن تبعید، به دستور او، با پای پیاده تا فومن بردند![۱۵]

تاریخ وفات میرمحمود مدنی مشخص نیست و دکتر سیدحمید مدنی در متنی که در سال ۱۳۷۷ منتشر شده، می نویسد میرمحمود مدنی بیست سال پیش در مشهد وفات یافت.

میرمحمود مدنی با دخترعمویش «گیلان خانم»، کوچکترین دختر آیت الله سیدیحیی تولمی و خواهر میراحمد مدنی، ازدواج کرد و فرزندانی به نام های فرشید، فریدون، نوشی و شادی داشتند.[۱۶]

۲- محترم خانم مدنی: او فرزند آیت الله سیدمحمد تولمی بود. این خانم با آیت الله نوری موسوی ازدواج کرد که حاصل این ازدواج پسری به نام هادی است. آیت الله نوری موسوی پشنماز مسجد بازار آهنگرهای تهران و از روحانیون پایتخت بعد از فرار رضاشاه بود. او در سال ۱۳۳۶ش زمانی که سفری به مشهد کرده بودند، بر اثر آنفولانزای شدید، تنها یک روز بعد از درگذشت همسرش فوت کرد.[۱۷]

 

 

————————————–

پاورقی ها:

[۱] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، احمد مدنی، به کوشش: سید محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۷، ص۱۲-۱۳٫

[۲] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۱-۱۳٫

[۳] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۸-۲۰٫

[۴] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۱٫

[۵] . این مسجد از مساجد تاریخی رشت و به ادعای برخی، قدیمی ترین بنای موجود در شهر رشت است ولی مساجد دیگری در رشت وجود دارد که تاریخ‌ ساخت شان بیش از این مسجد است. در تاریخ معاصر شخصیت های از خاندان رودباری که از سادات ارزشمند ساکن رشت هستند در این مسجد به اقامه نماز جماعت مشغول بوده و هستند. آیت الله سیدتقی رودباری، آیت الله سیدحسین رودباری و آیت الله سیدمجتبی رودباری سه مجتهدی هستند که در این صد ساله در این مسجد به اقامه نماز جماعت پرداخته اند و نسبت شان با هم به ترتیب، پدر و فرزند و نوه است. (آرشیو موسسه مطالعات مبارزات اسلامی گیلان.)

[۶] . اوراق تازه یاب مشروطیت و نقش تقی زاده، به کوشش: ایرج افشار، اول: جاویدان، فروردین ۱۳۵۹، ص۸ و۵۴٫

[۷]. روزنامه مجلس، سال ۱، ۱۴ ذی القعده ۱۳۲۴ق، ش ۲۰، ص۴٫

[۸]. روزنامه مجلس، سال ۱، ۱ ذی الحجه ۱۳۲۴ق، ش ۲۸، ص۴٫

[۹]. روزنامه نسیم شمال، س۱، ش۲۷، ۱۲ صفر ۱۳۲۷ق، ص۴.

[۱۰] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۰٫

[۱۱] . خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران، ج۱، حسن اعظام قدسی، چاپخانه حیدری، تهران، ۱۳۴۲، ص۲۳۸.

[۱۲] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۷٫

[۱۳] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۷٫

[۱۴] . اسنادی از انتخابات مجلس در دوره رضاشاه، به کوشش غلامرضا سلامی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، اول، ۱۳۸۴، ص۱۹۸٫

[۱۵] . خاطرات صدرالاشراف، محسن صدر (صدرالاشراف)، وحید، تهران، اول، ۱۳۶۴، ص۲۸۶٫

[۱۶] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۷٫

[۱۷] . جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان؛ خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، ص۱۷-۱۸٫

 

 

 

 

 

 

ارسال دیدگاه

enemad-logo