گیلان در تاریخ معاصر

در طول تاریخ گیلان نیز از وجود علمایی که در راه رسیدن به آرمان هایشان مبارزه کردند بهره برده است. این بزرگان با خود مبارزه و فکر جهاد و شهادت را با خود به ارمغان داشتند و برای مقابله با خائنین داخلی و استعمارگران در تلاش بودند. در ادامه به بازخوانی تاریخ معاصر گیلان و آنچه از مشروطه تا به امروز بر این منطقه می گذرد نگاهی خواهیم انداخت:

در مشروطه (1285- 1290ش)

در زمان مشروطه گیلان جز 3  منطقه فعال در جنبش مشروطه بود. تبریز و تهران دو منطقه ی دیگری بودند که برای تحقق مشروطه جنگیدند. در زمان مشروطیت، زعامت دینی مردم گیلان با آیت الله خُمامی بوده است. ایشان سال ها عهده دار رهبری دینی در گیلان بودند و حتی به اجرای حدود و تعزیرات می پرداخت. خدمات ایشان مختص به امور دینی نبود بلکه خانه شان محل امنی برای مردم ستمدیده و محل مقابله ای با حکام مستبد بود. ایشان از پیشگامان مشروطیت بود که به شیخ فضل الله نوری پیوست و از مشروطه ی مشروعه دفاع کرد و فتوایی در رد مشروطه ی سکولار صادر کرد. ایشان چند ماه قبل از شیخ فضل الله نوری در رشت ترور شد و به شهادت رسید. ایشان آخرین نفر از علمایی بود که دارای مرجعیت واحد و مقتدر در گیلان بود یعنی تا امروز که 106 سال از شهادت ایشان می گذرد دیگر مرجعیت واحد و  با اقتدار به وجود نیامده است.

در نهضت جنگل (1293- 1300ش)

وقتی مشروطیت به دست روشنفکران غرب زده افتاد و علما ثمره کار خود را در دست دشمنان دیدند به فکر افتادند تا قیامی که کاملا به دست علما باشد و خطاهای سابق در آن تکرار نشود را برنامه ریزی کنند. میرزا کوچک که از روحانیون سرشناس گیلان و از مجاهدین معروف مشروطه بود به همراه علما و مجتهدین رشت تشکلی را با نام «هیئت اتحاد اسلام» در رشت پایه ریزی کردند. آنها جلسات متعددی به صورت مخفیانه بر روی کیفیت و جزئیات قیام بحث کردند تا اینکه در سال 1294 وارد فاز قیام مسلحانه شدند. مسئولیت اجرایی این قیام بر عهده میرزاکوچک که سابقه جنگ های چریکی را داشت گذاشته شد. رهبری فکری هم بر عهده هیئت بود. در اوایل خودشان قیام شان را «اتحاد اسلام» نامیدند اما به خاطر حضور در جنگل های انبوه گیلان که برای جنگ های چریکی مناسب بود به «جنگلی» معروف شدند. این قیام را می توان ثمره و عصاره تفکر علما و مجتهدین بنام خطه گیلان نامید.

بزگترین قیامی که در تاریخ معاصر گیلان انجام شده نهضت جنگل است. بنا به اعتقاد گیلانیان، میرزاکوچک یک مرد الهی و آرمانی است که تمام فضائل یک «گیله مرد» را در خود جمع کرده است. به فرموده رهبری: «میرزاکوچک نماد شجاعت و مجاهدت مردم گیلان است که برای اسلام و قرآن قیام کرد.» (8/9/1389)

نهضت جنگل سال ها مانع بزرگی بر سر راه استعمارگران انگلیسی و روسی بود. به همین خاطر روسیه و انگلیس و رضاخان و خائنینی چون احسان الله خان با کمک هم موفق شدند که این مانع بزرگ را از سر راه خود بردارند.  نهضت جنگل با شهادت میرزا کوچک جنگلی در 11 آذر 1300 به خاموشی گرایید. هر ساله مراسم بزرگ «میرزاکوچک و شهدای روحانی استان» در مصلای رشت برگزار ی شود. مزار میرزاکوچک در رشت و همچنین خانه او از مکانهای دیدنی این شهر است.

در زمان رضاخان (1300- 1320ش)

در زمان حکومت رضاخان و دیکتاتوری سیاه و خشن او که هیچ کس جرئت کوچک ترین اعتراضی را به خود نمی داد، عده ای از علمای گیلان قیام کردند. آیت الله رسولی و آیت الله نجفی جیلانی دو نفر از مجتهدین بنام رشت بودند که در مخالفت با افدامات رضا خان و حاکم وقت رشت فضل الله زاهدی (عامل کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332) قیام کردند. در پی این قیام معترضین با رگبار گلوله مامورین مواجه شدند و عده ای از مردم به شهادت رسیدند. در این میان رهبران قیام را دستگیر کردند، ریششان را تراشیدند و در میدان مرکزی رشت (سبزه میدان) شلاق زدند و به روستایی دور افتاده تبعید کردند. این دو عالم بزرگ مدت ها در حبس و تبعید و شکنجه قرار داشتند.

از مقابله های فرهنگی علمای گیلان با مسئله کشف حجاب کتاب «طومار عفت» است که توسط آیت الله جیلانی در رشت منتشر و در کشور توزیع شد. این کتاب از اولین کتبی است که در این موضوع نگارش یافته و بنا به گفته رسول جعفریان از حیث جامعیت باید گفت که منبع اکثر کتبی بوده است که بعد از آن در این موضوع- نگارش یافته اند.

در نهضت امام خمینی (1342- 1357ش)

امام خمینی در سال 1342 مقابله جدی ای را با رژیم پهلوی آغاز کرد. ایشان در ابتدا نامه نگاری هایی با علمای بزرگ و تاثیر گذار بعضی از شهرها انجام داد تا کم کم فضا را برای قیام مهیا کند. در این زمان مرجعیت دینی در گیلان بر عهده حضرات آیات بحرالعلوم و ضیابری و رودباری بود که مکاتبات شان با امام خمینی موجود است. این دو بزرگوار به استقبال از سخنان امام خمینی و پیگیری آنها پرداختند. زمانی هم که امام دستگیر شد قرار شد که علمای بلاد در مخالفت با این مسئله در تهران تحصن کنند. از اولین کسانی که به نشانه مخالفت با این اقدام شاه، به تهران رفتند همین سه بزرگوار از علمای رشت بودند. جالب است که  رژیم این بزرگواران را نیز دستگیر کرد و مدت ها در زندان و حبس نگه داشت. آنها در حبس نیز دست از مبارزه نکشیدند و چند اطلاعیه صادر کرده، جنایت شاه در دستگیری امام و سرکوبی قیام 15 خرداد را محکوم کردند. تا پیروزی انقلاب نیز همین علما به صورت مستمر با امام در ارتباط بودند و مسائل مبارزه را پیگیری می کردند.

در آستانه پیروزی انقلاب (1357ش)

در سال 1357 جوانان این منطقه به خیابان ها ریختند و به فرمان امام، با تلاش و مبارزات شبانه روزی، مهم ترین ارکان رژیم شاهنشاهی در گیلان را در هم شکستند. با پیروزی انقلاب، وجود گروهک های التقاطی و انحرافی در گیلان از مشکلاتی بود که در کمتر جایی از کشور با آن شدّت وجود داشت. رهبر معظم انقلاب اسلامی می فرماید: «بنده در آن روزها به رشت آمده بودم و اوضاع را چنان دیدم که گمان نمی کردم روزی این گروهک ها برچیده شود. ولی با دست توانای جوانان گیلان، بدون اینکه حتی یک نفر از خارج استان به کمک شان بیاید، خودشان استان شان را ین مزدوران و عناصر منحرف را پاک کردند.»

از شخصیت های بزرگ انقلاب در گیلان می توان از این بزرگان نام برد: آیت الله شهید ربانی املشی دادستان کل کشور، حجت الاسلام سید یونس رودباری اولین شهید نهضت امام خمینی، آیت الله لاهوتی اولین فرمانده سپاه پاسداران و اولین امام جمعه رشت، آیت الله محمدی گیلانی رئیس شورای عالی قضا، آیت الله فیض گیلانی رئیس دیوان عدالت اداری کشور، آیت الله محفوظی، آیت الله امینیان امام جمعه آستانه اشرفیه، شهید شیخ ابوالحسن کریمی دادستان انقلابی گیلان، حجت الاسلام احسانبخش دومین امام جمعه رشت، آیت الله قربانی سومین امام جمعه رشت، حجت الاسلام جعفری گیلانی رئیس سازمان تبلیغات حوزه، حجت الاسلام شجونی عضو جامعه روحانیت مبارز، آیت الله مرتضوی لنگرودی، حاج صادق اسلامی از بازاری های موتلفه اسلامی، شهید مهندس انصاری استاندار، شهید دکتر عضدی، کیومرث صابری فومنی گل آقا پدر طنز انقلاب اسلامی و …

در زمان دفاع مقدس (1359-1367ش)

در زمان دفاع مقدس نیز خطه گیلان با لشکر 25 کربلا- که مشترک بین گیلان و مازندران بود- و لشکر قدس به میدان نبرد آمد. این استان 8000 شهید، بیش از 21000 جانباز و 2000 آزاده سرافراز را تقدیم انقلاب کرد. شهدای شاخص استان گیلان  در جنگ تحمیلی عبارتند از شهیدان: سید موسی نامجو وزیر دفاع، خلبانان شهید پیشگاه هادیان و سیدعلی اقبالی، حسین املاکی جانشین لشکر، محمود قلی پور فرمانده ستاد لشکر، میثم بیگلو فرمانده آموزش شمال کشور، مهدی خوش سیرت فرمانده تیپ، یدالله قلی پور، سیدصادق شفیعی فرمانده تیپ، احمدرضا مظلومی از فرماندهان سپاه در لبنان، باستانی شعار مبتکر جنگ افزارهای سپاه، عبادلله عزت پژوه و … . از شخصیت های معروف گیلان در  زمینه دفاع مقدس می توان از مرحوم حجت الاسلام جنیدی امام جمعه رودسر که پدر 4 شهید بودند نام برد.

پشتیبانی گیلان در جنگ نیز کمی متفاوت بود چون کاروان های بزرگ کمک های مردمی در 1000 کامیون و 1500 کامیون که هر از گاهی از گیلان به مناطق جنگی اعزام می شد، با کمک و تلاش امام جمعه وقت رشت مرحوم احسانبخش و سایر روحانیون استان امکان پذیر شده بود. این کاروان ها در زمان خود انعکاس زیادی در مطبوعات و سایر استان ها داشت.

و اما اکنون …

روحانیون زیادی در استان گیلان مشغول تبلیغ دین و انجام وظیفه هستند ولی با توجه به نبود روحانی در مساجد و پایگاه های زیادی و همچنین وضعیت اسفبار حوزه های علمیه استان باید گفت که احساس نیاز شدیدی در این استان روحانی باسواد و آگاه وجود دارد. متاسفانه بسیاری از روحانیون استان که در خارج از گیلان به تحصیل می پردازند باز نمی گردند و این سرمایه گذاری ثمره پایینی برای منطقه دارد. البته هم اکنون بزرگوارانی که در گیلان مستقر هستند و یا به طور مداوم به این منطقه رفت و آمد هستند و دِین خود را ادا می کنند به این شرح اند: آیت الله سیدمجتبی رودباری از علمای بزرگ این خطه و از شاگردان امام و آیت الله خویی در نجف بودند، آیت الله امینیان امام جمعه آستانه اشرفیه، آیت الله قربانی امام جمعه رشت، آیت الله رمضانی امام جمعه هامبورگ آلمان، حجت الاسلام یکتا امام جمعه صومعه سرا، حجت الاسلام جوادی گیلانی امام جماعت مسجد حاج مجتهد رشت و…

هم اکنون در خارج استان، بزرگوارانی چون : آیت الله عبدالله خائفی امام جماعت دفتر مقام معظم رهبری در قم و از اعضای ارشد جامعه مدرسین حوزه، آیت الله محمدی گیلانی، آیت الله محفوظی و… هستند.

اما مفاخر دانشگاهی گیلان در تاریخ معاصر: پرفسور سمیعی از متخصصین بزرگ مغز و اعصاب دنیا و رئیس فدراسیون جهانی انجمن جراحان اعصاب، پرفسور اکبرزاده ریاضی دان برجسته، استاد احمد سمیعی پدر علم ویرایش نوین ایران، دکتر محمدعلی مجتهدی بنیانگذار دانشگاه صنعتی شریف، دکتر محمد معین نویسنده فرهنگ معین و کامل کننده فرهنگ دهخدا، دکتر محمود بهزاد پدر زیست شناسی نوین ایران، دکتر حکیم زاده پایه گذار آسایشگاه های معلولین و سالمندان در ایران و…