تلاش میرزا کوچک برای حفظ استقلال ایران
تهران- ایرناپلاس- یکی از مهمترین و عمدهترین نکاتی که برخی پژوهشگران در باب قیامهای محلی در دوران پس از مشروطه، بهخصوص قیام جنگل ذکر میکنند، تجزیهطلبانه بودن آنهاست. بخش دوم گفتگوی ایرناپلاس با میثم عبداللهی، پژوهشگر حوزه تاریخ معاصر به واکاوی این موضوع و ریشههای قیام جنگل میپردازد.
تهران- ایرناپلاس- یکی از مهمترین و عمدهترین نکاتی که برخی پژوهشگران در باب قیامهای محلی در دوران پس از مشروطه، بهخصوص قیام جنگل ذکر میکنند، تجزیهطلبانه بودن آنهاست. بخش دوم گفتگوی ایرناپلاس با میثم عبداللهی، پژوهشگر حوزه تاریخ معاصر به واکاوی این موضوع و ریشههای قیام جنگل میپردازد.
در بخش نخست گفتوگو، به گوشهای از فراز و فرود حیات سیاسی میرزاکوچک جنگلی و فعالیت نهضت جنگل اشاره شد.
حرکت برای اعاده مشروطه
میثم عبدالهی در خصوص فعالیتهای مشروطهخواهانه میرزاکوچک خان جنگلی گفت: میرزاکوچک با عدهای از دوستان پیشین خود در تهران جلسههایی دارند و تصمیم میگیرند برای اعاده مشروطه اقداماتی انجام دهند. این جلسهها با آغاز جنگ جهانی اول و ورود نیروهای انگلیسی و روسی از جنوب و شمال به ایران مصادف میشود. دولت ایران و احمدشاه، در جنگ اعلام بیطرفی کردند، ولی دو استعمارگر همپیمان، یعنی انگلیس و روسیه، اعتنایی نکردند و ایران اشغال میشود و بیشترین آسیب را میبیند.
همین امر موجب شد میرزا کوچک بخواهد برای دور کردن این تحقیر از ایران و برای بازگرداندن استقلال کشور و احیای مشروطه، کاری اساسی انجام دهد. اشغال ایران برای نیروهای غیرتمندی مانند میرزاکوچک سنگین بود؛ او از جمله کسانی بود که تصمیم به انجام قیامی علیه ضد استعماری گرفت. همانطور که در جنوب، بزرگانی بودند و در این ماجرا در دشتستان، بوشهر و اهواز و… جوانمردانی قیام کردند و با نیروهای اشغالگر انگلیس مقابله کردند. غیرت و حمیت اسلامی اجازه نمیداد تا ایران، این کشور اسلامی، در اشغال بیگانه باشد.
بازگشت از تبعید
وی افزود: میرزاکوچک مخفیانه در سال ۱۳۳۳ق وارد رشت شد و با قصدش را با عدهای از دوستان نزدیکش در میان گذاشت. در آن زمان گیلان در اشغال روسیه تزاری بود و از مدت زمان تبعید میرزا کوچک هنوز دو سال باقی بود. سپس در خفا با دو نفر از علمای معروف رشت آیتالله حاج «سیدمحمود روحانی رشتی» و آیتالله «میرزا محمدرضا حکیمی» از مجتهدان برجسته رشت که فعالیتهای زیادی در عصر مشروطه داشتند و شخصیتهای علمی و سیاسی برجستهای بودند، دیدار میکند و از آنها میخواهد از کنسول روسیه تزاری در رشت که شخصی به نام اوفسینکوف بود، اجازه حضور میرزا کوچک در گیلان را بگیرند.
دو مجتهد با کنسول صحبت میکنند و او اعلام میکند میرزا کوچک به این شرط حق دارد در گیلان حضور پیدا کند که دست از پا خطا نکند و حرکتی ضد منافع روسیه تزاری انجام ندهد. با این شرط، مجوزی برای ورود او به رشت امضا میشود و میرزا نیز با درشکه و به شکل رسمی وارد رشت میشود.
تأسیس «هیات اتحاد اسلام»
این پژوهشگر تاریخ معاصر در خصوص ازسرگیری فعالیتهای مخفی میرزا گفت: میرزا کوچک گروهی از علما و روحانیون رشت را دعوت میکند و جلسههای مخفیانهای برگزار میکنند. حرفهای متعددی ردوبدل و ایدههای موردنظر بحث میشد. تصمیم گرفته شد که جنگ چریکی علیه نیروهای اشغالگر روسیه تزاری و انگلیس روش کارشان باشد و جنگلهای منطقه فومنات به عنوان کانون اصلی فعالیتها انتخاب گردید. میرزا کوچک به همراه چند از علما و مجتهدان برجسته رشت جمعی به نام «هیات اتحاد اسلام» تأسیس میکنند و این هیات، حلقه فکری و شورای رهبری نهضت جنگل است و نام نهضت هم به همین اسم هیات اتحاد اسلام انتخاب گردید.
این شخصیتها در کتب تاریخی مورد اجحاف واقع شدند؛ قانون نانوشتهای وجود داشت تا در مورد نقش این افراد صحبت نشود و حتی تلاش شد اسم اعضای هیات اسلام گفته نشود. اسم این اشخاص بهسختی به دست آمده است و بهطور معمول سعی شده با سکوت از کنار این اسمها عبور شود؛ درحالیکه علمای بزرگی در این هیات عضو بودند، به این ترتیب هستند: «آیتالله حاج سید محمود روحانی رشتی»، «آیتالله حاج میرزا محمدرضا حکیمی»، «آیتالله سید عبدالوهاب صالح ضیابری»، «آیتالله شیخ علی علمالهدی»، «حجت الاسلام شیخ بهاءالدین املشی»، «حجتالاسلام میرمنصور هدی»، «شیخ محمود کسمایی»، میرزا کوچک جنگلی و «حاج احمد کسمایی» از مؤسسان نهضت جنگل و از اعضای هیات اتحاد اسلام بودند، میرزا کوچک بازوی اجرایی این هیات بود. در بیشتر دوران نهضت، این هیات، نهضت جنگل را هدایت و رهبری میکرد تنها عضو غیرروحانی جمع حاج احمد کسمایی است که تاجر بود و بعد از میرزا کوچک از نظر فعالیتهای اجرایی دومین شخص نهضت بود.
نهضت جامع میرزا
عبدالهی گفت: هیئت اتحاد هیات اسلام رهبری نهضت را از آغاز آن که ماه شوال ۱۳۳۳ قمری بود تا ماه رمضان ۱۳۳۶ قمری برعهده داشت و تقریباً سه سال رهبری نهضت برعهده این هیات بود و بعد از رمضان ۳۶ تا ۱۳۳۸ رهبری نهضت به عهده کمیته اتحاد اسلام است و هسته هیات به کمیته تبدیل شد و اعضا با تغییراتی در کمیته به ۲۷ نفر تبدیل شدند.
در کمیته، اعضای غیرروحانی هم اضافه شدند. اعضا، وظایف و مسئولیتهای متفاوتی داشتند و نهضتی جامع بود و از بحث آموزشهای نظامی تا مالی، روزنامهنگاری، ساخت و تعمیر سلاح تا سایر مباحث، مسئولیتهای مختلفی وجود داشت. در این دوره، روحانیونی همچون «شیخ احمد سیگاری»، «شیخ محمدحسن آمُن» و «میرزا محمدی انشایی» از دوستان و یاران نزدیک میرزا کوچک هستند که در این فضا مؤثرند.
مستقل از احزاب سیاسی
وی درخصوص استقلال میرزا کوچکخان در مشی سیاسی گفت: در زمان تشکیل نهضت جنگل، احزاب و تشکلهای سیاسی و اجتماعی زیادی در کشور ایجاد شده بودند. از مجلس دوم انواع و اقسام گروهها و طیفهای داخلی یا وارداتی وجود داشتند. اما میرزا کوچک و نهضت جنگل، در قالب در هیچکدام از این گروهها و احزاب وارد نشد و تشکیلات جدیدی بنیان نهاد که همان هیئت اتحاد اسلام بود.
در «هیات اتحاد اسلام» تشکیلات مفصل سیاسی و نظامی به وجود آورد که جدای از تمام آنچه در فضای کشور وجود داشت. بهخصوص حزب دموکرات که نیروهای انگلوفیل و همفکران تقیزاده مانند حسینقلی خان نواب، سلیمان میرزا اسکندری، میرزا محمدرضا مساوات، حیدر خان عمواغلی و… در آنجا حضور داشتند و حزبی تندرو بود. یکی از مرامنامههای منتشرشده بعد از فتح تهران، مرامنامه حزب دموکرات بود که بسیار مهم است.
نظامنامههای مختلفی در آن زمان منتشر شد؛ نخستین مرامنامههای احزاب کلاسیک ایران در آن برهه منتشر شد و میرزا کوچک نیز میتوانست در آن فضا وارد شود اما تشکیلات جدیدی با نام «هیات اتحاد اسلام» تشکیل میشود. این نکته مهم است که نهضت جنگل در مقابل این احزاب ایجاد شد و از لحاظ فکری با آنها فاصله داشت و نمیتوانست در آن فضای فکری فعالیت کند و آرمان آنها را بهعنوان آرمان خود انتخاب کند.
میثم عبدالهی همچنین در خصوص ارگان رسمی نهضت جنگل و فعالیتهای آن گفت: روزنامه جنگل ارگان رسمی نهضت جنگل بود که انتشار آن از ۱۳۳۵ق شروع شد و دو، سه سالی تا ۱۳۳۸ق ادامه داشت و انتشار آن تا حدودی با فراز و فرود همراه بود، اما روزنامهای خوب و قوی بود و در منطقه کسما که زمانی از کانونهای عمده نهضت به شمار میرفت، انتشار مییافت و کسی که مدیر مسئول و سردبیر آن بود، غلامحسین نویدی کسمائی بود.
هدف قیام میرزا چه بود؟
وی گفت: دلایل قیام جنگل و اندیشه آنها در این روزنامه درج میشد و روزنامه به اقصی نقاط ایران میرسید و مورد علاقه مردم بود و از آن استقبال میشد. روزنامه جنگل شماره ۲۸، در ۱۵ جمادی الثانی ۱۳۳۶، ص۲ مطلبی منتشر کرد و نوشت، مقصود سران نهضت جنگل از نام اتحاد اسلام و قیام چیست. هیات اتحاد اسلام، مقصود خود از قیام را در این شماره نوشته است:
«ما به نام اتحاد اسلام قیام کردیم و به این جمعیت مقدس منتسبایم ولی باید دانست که طرفدار اتحاد اسلامایم، به معنای سادهی «انما المومنون اخوه»؛ یعنی میگوییم در این موقع که تشدد کلمه و اختلاف میان ایرانیان و اسلامیان، مسلمانان را به دست دشمن عمومی، ذلیل و زبون کرده، نباید مسلمانان برادرکشی کنند و به نام شیعه و سنی و سایر عناوین مذهبی، به جان هم بیفتند و مجال استفاده به دشمن عمومی بدهند.
و به حکم اینکه ما ایرانی هستیم و مسئول و وظیفهدار حفظ این آب و خاک، ایران و وطنِ مقدس ایرانیان در نظر ما به همه بلاد اسلامی مقدم است. … البته برادران اسلامی ما، مادامی که به وظایف اخوّت خود عمل کنند، بر دیگران مقدم خواهند بود و ما نیز از استقلال ممالک اسلامی خورسند، و از تزلزل استقلال خانههای مسلمین متأثر میشویم. این است معنی اتحاد اسلامی که ما میگوییم.»
وی افزود: این نظر آنها در مورد اتحاد اسلام بوده و نکات جالبی در آن است و میتوان گفت مشابه نظر جمهوری اسلامی که ابتدا استقلال ایران و سپس حفظ استقلال سایر کشورهای اسلامی را در نظر دارد. نکته مهم دیگر، نگاهی است که به ایران داشتند و از باب وظیفه دینی و شرعی، نخستین وظیفه را، در حفظ استقلال ایران میدانستند و در این زمینه تلاش میکردند.
ادامه دارد …
منبع: https://plus.irna.ir/news/83830504/