نسیم شمال و شعر او

تولد و زندگی

سیداشرف الدین گیلانی متخلص به نسیم شمال در سال ۱۲۸۷ هـ.ق در قزوین بدنیا آمد. نام پدر او سید احمد قزوینی بود.  مادر از کودکی او را به مکتب سپرد و او زیرنظر مادر علوم مقدمات را در قزوین فراگرفت. وی تاسال ۱۳۰۰ در قزوین بود و پس از آن قصد دیار دیگر کرد و به کربلا رفت ولی دوباره به قزوین بازگشت و چهارسال بعد راهی تبریز شد. درسال ۱۳۰۹ هـ.ق به مدرس تبریز به درس استاد نشست و دوره ای از علوم متداول زمان خود را فراخواند. وی حدود پنج سال در تبریز بود سپس روانه رشت گردید. اشرف الدین مردی شیعه مذهب و دینداری بود. آزادگی و آزاداندیشی وی عجیب بود. وی ارادتی بسیار زیاد به ائمه اهل بیت داشته است. وی مردی گوشه گیر بود. به مهمانی کسی نمی رفت و بسیار آهسته حرف می زد وی مودب و فروتن بود، مهربان و خوشرویی،‌ بی اعتنا به مال دنیا و آنچه کرد و گفت برای مردم خرده پا بود.

شاعری اشرف الدین

اشرف الدین شاعری زبردست و در فن طنز و کنایه بی بدیل و بی نظیر و از آن نمونه افراد نادری است که درهرچند قرن یک بار در جوامع بستری پابه عرصه ظهور می گذارند. وی سراینده مبتکر است مبتکر از این نظر که تا قبل ازانتشار نسیم شمال اشعار فکاهی و انتقادی و سیاسی جسته و گریخته گفته می شد که چندان مقبول مردم نبود. ا، اشرف الدین این رشته را با شیوه ای نو و شرین و بیانی ساده و گیرا دنبال کرد که مورد استقبال عموم واقع شد. یکی از ویژگیهای او درسخن سرائی این بود که مصراعهای مشهور یا عبارات و اصطلاحات رایج و فولکوریک را به عنوان بند برگردان در مخمس یا مسبط به کار می
گرفت. اشرف الدین گاهی به تضمین شعرهای شاعران دیگر نیز می پرداخته است. وی ازهمه شاعران بیشتر به حافظ نظر داشته است. وی به تضمین شعرهای سعدی فردوسی، ناصرخسرو، باباطاهر، شاه نعمت ا… ولی و… نیز پرداخته است. وی درشعرهایش از شیرینی ها، افشره ها،میوه ها و غذاهای گوناگون نام برده است. وی واژگان فرانسه، روسی، عربی، آذری را نیز در شعرش آورده است.

فراز و نشیبهایی از زندگی او: وی زمانی که به خطه سرسبز گیلانی وارد شد با محیطی متفاوت از دیگر نقاط روبرو شد و گیلان نسبت به بقیه جاها فرهنگی باز تر و سطح زندگی بهتری داشت. روزنامه های فارسی، ترکی، عربی از اروپا و عثمانی به اینجا می رسید و همین امر چشم و گوش مردم را بازکرده بود. اشرف الدین سالها درچنین اجتماعی زیست. و به دنبال آن استعداد وی در بهار انقلاب مشروطیت به گل نشست. در این دوره روزنامه هایی پخش می شد که یکی از آنها روزنامه ملانظرالدین بود و پخش این روزنامه بود که اشرف الدین را تحت تاثیر قرار داد و راهگشایی برای او گردید. وی روش روزنامه نگاری را از این طریق آموخت و شیوه فکاهی و طنز را فراگرفت، و به دنبال آن اشرف الدین بی درنگ دست به انتشار روزنامه نسیم شمال زد. این روزنامه یک روزنامه هفتگی بود و در چاپخانه عروه الوثقی به چاپ می رسید. اما هنوز چند شماره ای از آن منتشر نشده بود که مجلس به توپ بسته شد و روزنامه نیز بسته شد. وی دراین هنگام به گروههای مخالف استبداد پیوست و پس از آنکه رشت به دست مجاهدان گشوده شد. نسیم شمال دوباره در ۲۴ محرم ۱۳۲۷ ق دوباره منتشر گردید و اینبار قاطعانه در خدمت انقلاب بود. پس از فتح تهران روزنامه نسیم شمال در تهران نیز منتشر می شد.

یک شعر از سید اشرف
آخ عجب سرماست ….
آخ عج سرماست امشب ای ننه                       ما که می میریم در هذا السنه
تو نگفتی می کنیم امشب الو                          تو نگفتی میخوریم امشب پلو
نه پلو دیدم امشب نه چلو                                 سخت افتادیم اندر منگنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
این اطاق ما شده چون زمهریر                          باد می آید زهر سو چون سفیر
من ز سرما می زنم امشب نفیر                       می دوم از میسره بر میمنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
اغنیا مرغ مسما می خورند                             با غدا کنیاک و شامپا می خورند
منزل ما جمله سرما می خورند                        خانه ما بدتر است از گردنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
اندرین سرمای سخت شهر ری                       اغنیا ژیش بخای مست می
ای خداوند کریم فرد و حی                              داد ما گیر از فلان الطزنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
خانباجی می گفت با آقا جلال                         یک قرن دارم من از مال حلال
می خرم بهر شما امشب زغال                       حیف افتاد آن قرآن در روزنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
می خورد هر شب جنا مستطاب                     ماهی و قرقاول و جوجه کبات
ما برای نان جو در انقلاب                                 وای اگر ممتد شود این دامنه
آخ عجب سرماست امشب ای ننه
تجم مرغ و روغن و چوب سفید                       با پیاز و نان گر امشب می رسید
می نمودم اشکنه امشب ترید                        حیف ممکن نیست پول اشکنه

 اشرف الدین مدتی نیز دیوانه شد و در تیمارستان به سربرد که ملک الشعراء بهار و وحید دستگردی برای او اقدامات گسترده ای انجام دادند. اشرف الدین فرزند نداشت اما زنش از شوهر پیشین دو فرزند دکتر داشت که در رشت زندگی می کردند.

اشرف الدین تخلص های گوناگون داشت از جمله دخو،‌ فقیر، نسیم شمال، اشرف و… . ازجمله دیگر تاثیرات اشرف الدین این بود که شعر را در سطح افکار توده با مطالب سیاسی و فکاهی سرود.

وفات

وی در ۲۹ اسفند ۱۳۱۳ هـ.ش دارفانی را وداع گفت و در به خاک سپرده شد. اشرف الدین در طول زندگی خود اقدامات بسیاری انجام داد. وی با انتشار نسیم شمال بزرگترین خدمات را برای آزادی و آزادگی انجام داد. از بدو تاسیس کمیته ستار و فعالیت انقلابیون رشت این روزنامه قسمت اعظم صفحات بلکه تمام آنرا صرف درج اخبار مربوط به فعالیتهای این کمیته و اقدامات مشروطه خواهان و احرار ایران نمود و در واقع می توان گفت نسیم شمال به عنوان ارگان رسمی انقلابیون درآمده بود. ازجمله دیگر تاثیرات اشرف الدین و شاعران امثال او این است که مضامین تازه ای را وارد شعر کردند و تغییراتی در شعر فارسی به وجود آوردند از جمله اینکه زبان شعر را از مقام فاخر رسمی خود و از میان خواص بیرون آوردند و شکل ساده و همه فهم به آن دادند. همچنین آنان قالبهای شعری را دگرگونی بسیاری بخشیدند.

ازنظر رفتاری و اعتقادی نیز اشرف الدین مردی بود آزاده صریح، شیرین سخن، مردی به تمام معنی خود ساخته و بی اعتنا به پول و دارایی دنیا. وی معتقد بود به این دنیا نباید دل بست و هرچه هست در آخرت می باشد و به همین خاطر بود که هیچ گاه وارد دستگاه استبداد نگردید و از مرگ و شهادت هراسی به دل راه نمی داد و تمام وجود خود را برای مبارزه با استبداد و برقراری آزادی به کار گرفت. دیگر ویژگیها و تاثیرات اشرف الدین، تاریخ مشروطه را بیشتر باید درمیان آثار اینگونه تعداد جستجو کرد. سید اشرف درمقایسه با دیگر شاعران ازیک ویژگی بزرگ برخوردار است و آن برخورداری از عصمت تدام
است که با وجود فکاهی و طنزآلود بوده اشعار، هیچگاه به قلم خود اجازه نمی دهد که پرده شرم و آزرم را پاره کند. اشعار او از حجب و حیای مخصوصا برخوردار است که شاید در شعر و ادب فارسی کم نظیر باشد.

موضوعات شعری، موضوعات شعر او مسائل انقلاب مشروطیت است و به طور کلی می توان موضوعات شعر او را به دسته های زیر تقسیم کرد:

۱- عشق وطن، ۲- آزادیخواهی و مشروطه طلبی، ۳- طرفداری از توده مسلمانان محروم، ۴- اعتقادات مذهبی و طرفداری از اسلام و اتحاد اسلامی ۵- تنفر از فرنگی مآبی و به اصطلاح غربزدگی ۶- طرفداری از حجاب ۷- نفرت از جمهوری ۸- شکوه از غفلت و بی خبری مردم.

آثار اشرف الدین به غیر از نسیم شمال که حدود بیست هزار بیت آنرا در دو جلد به نامهای باغ بهشت و نسیم شمال فراهم آورده اثر دیگری به نام گلزار ادبی نیز دارد. این اثر در بردارنده سی و سه داستان منظوم است . وی کتاب دیگری هم داشته است به نام منظومه اشرفی و از برای اطفال کوچک بهترین تاریخی است که منظوم شده است.

اوضاع زمان، اوضاع زمان وی از جمله پرآشوب ترین دورانهای تاریخی ایران است. تولد وی مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه بوده است. بعداز آن مظفرالدین شاه به سلطنت رسید که فرمان مشروطیت را امضاء کرده است. پس از او محمدعلی شاه روی کارآمد که مجلس را به توپ بست و استبداد صغیر را به راه انداخت. اما با سرسختی مجاهدان این شاه مستبد برکنار شد واحمدشاه فرزندش به سلطنت رسید . در دوره احمدشاه نیز حوادثی چون قیام میرزاکوچک خان، قیام کلنل پسیان، قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله، کودتای ۱۲۹۹، اتفاق افتاد. درسال ۱۳۰۴ حکومت قاجاریه منقرض و پهلوی ها به سلطنت رسیدند و دوره جدیدی از استبداد کشور را فراگرفت. ازجمله حوادث بین المللی زمان اشرف الدین جنگ جهانی اول، انقلاب روسیه بود. ازنظر اقتصادی اوضاع جامعه زمان اشراف الدین بیشتر مردم کشاورز و روستا نشین بوده اند و وضع جامعه نیز شبیه جامع قرون وسطایی بوده است. ازنظر بازرگانی ایران در انحصار استعمارگران قرارداشته و بازرگانان و تولیدکنندگان داخلی عملا کار چندانی نمی توانستند انجام دهند. صنایع نیز به صورت دستی بوده و از صنایع بزرگ و پیشرفته خبری نبوده است.

منابع:

۱- آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، سال ۱۳۵۱، ج دوم، چاپخانه سپهر

۲- حسینی گیلانی، سیداشرف الدین، جاودانه سید اشرف الدین، به کوشش حسین نمینی ، سال ۱۳۶۳ ، فرزان

۳- دهخدا، لغت نامه، جلد سیزدهم، (مضعف – نواخانه)، سال ۱۳۷۳، انتشارات دانشگاه تهران

۴- شاملوئی، حبیب ا…، تاریخ ایران از ماد تا پهلوی، سال ۱۳۴۷ ، انتشارات کتابخانه کاویان.

۵- شمیم ، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۷۴، نشر افکار

۶- قربانی شرفشاد، محمدرضا، تاریخ مطبوعات گیلان عصر قاجار، پایان نامه فوق لیسانس، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰
۷- کسروی ، احمد، تاریخ مشروطه ایران، سال ۱۳۴۰، انشتارات امیرکبیر

۸- گیلانی، سید اشرف الدین ، کلیات،‌با مقدمه و اهتمام احمد اداره چی گیلانی،‌سال ۱۳۷۵، انتشارات نگاه

۹- میرانصاری ، علی، مشاهیر ادب معاصر ایران، سال ۱۳۷۶ ، نشر علم

۱۰- نجف دری، حسین، نقد و بررسی و گردآوری اشعار سید اشرف الدین حسینی، پایان نامه دکترا، سال ۱۳۶۳، دانشگاه تهران

۱۱- نصرتی، عبدا…، بررسی اشعار انقلابی و اجتماعی دوران مشروطیت ، پایان نامه دکتری، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۱۳۶

منبع: سایت مرکز تحقیقات صداو سیمای جمهوری اسلامی ایران.