بهایی گری و سرویس اطلاعاتی بریتانیا در نهضت جنگل

عبدالله شهبازی

شبکه بهائیت در شکست و سرکوب نهضت جنگل نقش‌ اطـلاعاتی‌ و خـرابکارانه بـسیارمؤثر و مرموزی ایفا کرد، نقشی که تاکنون مورد بررسی کافی قرار‌ نـگرفته‌ است. احسان الله خان دوستدار، چهره سرشناس تروریستی که در صفوف نهضت جنگل تفرقه انداخت و «کودتای سرخ»را بر ضد‌ میرزا‌ کوچک خان هـدایت کـرد، به یـکی از خانواده‌های سرشناس بهائی‌ ساری (خانواده دوستدار) تعلق داشت[۱]و سردار محیی (عبد‌الحسین‌ خان معز السـلطان)، همدست او،[۲] از اعـضای خاندان اکبر‌ بود‌ که‌ برخی از اعضای آن، به ویژه میرزا کریم خان‌ رشتی، به‌ رابطه با اینتلجنس سـرویس انـگلیس شهرت فـراوان دارند. حداقل دو تن از برادران میرزا کریم‌ خان‌ رشتی و سردار محیی، مبصر الملک‌ و سعید المـلک، را‌ بـه‌ عـنوان‌ بهائی فعال می‌شناسیم.[۳] فتح الله اکبر(سردار منصور و سپهدار‌ رشتی) برادر دیگر ایشان است که در آستانه کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ رئیـس الوزرا‌ بـود‌ و نـقشی مهمی در هموار کردن‌ راه کودتا ایفا نمود.[۴]

عبدالحسین سردار محیی‌ رشتی‌ از‌ مشروطه‌خواهان گیلان [۷۶۸-۱ ع]

در این‌ میان نقش احسان الله خان‌ دوستدار، به‌ عنوان یکی از بـرجسته‌ ترین ترویستهای تـاریخ معاصر ایران، حائز اهمیت فراوان است. مأمور اطلاعاتی اعزامی حزب بلشویک‌ به‌ جنگل در گزارشی به بـاکو‌ ارزیـابی‌ خـود‌ را از میرزا‌ کوچک‌ خان واحسان الله خان‌ دوستدار‌ چنین بیان می‌دارد:

«ثابت قدمی فوق‌العاده میرزا کوچک‌ خان‌ و دقـت‌ فـوق‌العاده، علاقه‌ و هـمدردی او نسبت به اطرافیان و وضع وخیم روستائیان و خویشاوندان، احترام شدید اطرافیان و علاقه به او را بـرانگیخته اسـت … زندگی کوچک خان خیلی ساده است، او در اتاق ساده‌ای زندگی می‌کند، همراه‌ رفقای خود و مجاهدها روی تشک کاه می‌خوابد، هیچ‌ گونه مبل و زرق و بـرقی کـه مخصوص خان هاست، وجود ندارد. او زندگی کاملا متواضعانه ‌ای دارد، سیگار نمی‌کشد: خوشگذرانی نمی‌کند، مشروب نمی‌خورد و از ساعت شش صـبح تـا نصف شب‌ کار‌ می‌کند.»

مأمور اطلاعاتی حزب بلشویک، در مـقابل تـصویری بـه غایت منفی از احسان الله خان به دست می‌دهد و عـلت کـودتای او بر ضد میرزا کوچک خان را تعصبات بهائیگری وی می‌داند:

«احسان الله‌ خان … دارای شخصیت ضعیف، خودخواه، دارای نظرات اغـراق‌آمیز وآدمـی شهرت‌پرست است. او جزو فرقه بـابی‌ها (یکی از فـرقه‌های ایران) است و پدرزن او مـیرزا حـسن خـان یکی از مقامات‌ مهم‌ این فرقه اسـت. از مـشخصات ویژه‌ او عدم‌ ابتکار و نداشتن آگاهی سیاسی است. احسان الله معتاد و الکی است به طـوری که مـصرف ودکای او در روز پنج بطری و مصرف تریاکش تـا‌ دو‌ مثقال است و این مقدار‌ زیـادی‌ اسـت. او در اثر نفوذ گروه سردار مـحیی سـریعا ترقی کرده است. … او می‌خواست کوچک خان را به مرام باب جلب کند ولی کوچک خان اعتراض کـرد کـه حالا وقت پرداختن به مذهب نـیست؛ لازم اسـت‌ بـرای‌ آزادی وطن از انگلیسی‌ها و از ظـلم شـاه کار کرد. این امر سـبب شـد که این بابی، که به تدریج شبکه دسایس خود را تنیده بود، با دارودسته خود از اردوی کوچک خـان خـارج شود. … [سردار‌ محیی]این شخص‌ بی ‌اراده و بی‌ فکر [احسان الله خان] را مـطمئن کـرده بود کـه بـا بـرقراری کمونیزم در ایران، بهائیگری در ایـران موفق خواهد شد‌ و آن را مذهب رسمی اعلام خواهندکرد. این موضوع برای هر فرد‌ بهائی‌ اغوا کننده‌ است. این وعـده احـسان الله خان را کاملا اغوا کرد که بـه مـنظور انـتقام از تـعقیب دیـرینه بهائی‌ها توسط ‌‌مـسلمانان‌، شـعارها و اعلامیه‌ هایی انتشار دهد. … این بابی کهنه‌ مغز، باور کرده بود که کمونیزم اجازه خواهد داد‌ بهائیگری‌ در‌ ایران توسعه یـابد و مـذهب رسـمی کشور شود. این بود عللی که احسان الله خان را از‌ کـوچک خـان دور مـی‌کرد و مـوجب شـد بـه دشمنان او بپیوندد.»[۵]

پس از شکست نهضت‌ جنگل،که به طور عمده‌ در‌ نتیجه دسایس احسان الله خان و سردار محیی روی داد این دو به شوروی گریختند و در دوران استالین به اتهام وابستگی به سرویس اطلاعاتی بریتانیا دستگیر و اعدام شـدند. تورج اتباکی اتهامات وارد‌ براحسان الله خان را چنین بیان کرده است.

عاملیت سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا و ایران، طرفداری پروپا قرص از فاشیسم، مبلغ تبلیغات زهرآگین در میان ایرانیان ساکن اتحاد شوروی، عامل تحویل برخی از انقلابیون ایرانی به مقامات‌ ایرانی، عنصری‌ ضد بلشویک کـه بـا سازماندهی یک گروه سی نفره از کارگران حوزه‌های نفتی تدارک عملیات تخریب را در حوزه نفتی باکو دیده بود.[۶]

احسان الله خان دوستدار

این اتهامی است که درباره دیگر قربانیان ایرانی‌ دوران‌ استالین کمتر تکرار شد. اتهام سران حزب کمونیست ایران، مانند بـهرام آقـایف و دیگران، «ماجراجویی» و «چپ روی ضد لنینی»بود. بنابراین، اتهام ارتباط بـا سـرویس اطلاعاتی بریتانیا بیهوده بر احسان الله خان وارد نشد. پیشینه عملکرد احسان الله خان و دوستانش‌ در‌ ایران گواه آن است که سازمان‌ اطلاعاتی‌ شوروی‌ در مورد احسان الله خان به بیراهه نرفته است.

علاوه‌بر دو نـمونه فـوق (احسان الله خان و سردار محیی)، موارد مـتعددی از حـضور مأموران بهائی‌ اینتلیجنس‌ سرویس‌ بریتانیا در صفوف نهضت جنگل وجود دارد. یک نمونه، میرزا شفیع‌ خان‌ نعیم، بهائی گیلانی، است که در انزلی به دست جنگلیها به قتل رسید.[۷]

غلامحسین ابتهاج [۲۰۳۹-۴ ع]

نمونه دیگر، غلامحسین ابتهاج (پسر ابراهیم‌ خان‌ ابتهاح‌ الملک و بـرادر ابـو الحسن ابتهاج) است که به وسیله انقلابیون جنگل‌ دستگیر شد. جنگلی‌ها قصد محاکمه و مجازات او را داشتند ولی با وساطت احسان الله خان دوستدار و میرزا رضا‌ خان‌ افشارآزاد‌ شد.[۸]

میرزا رضا خان افشار نیز بهائی بود[۹] و نقش مخرب و مـرموزی‌ در‌ حـوادث نهضت جنگل ایـفا کرد. او در زمان آغاز نهضت پیشکار مالیه گیلان بود. به همراهی با جنگلی‌ها پرداخت و مسئول‌ مالی «کمیته‌ اتحاد اسلام »شد. او سپس ۴۸ هـزار تومان از پول کمیته را به سرقت برد‌ و به‌ تهران گریخت و بعدها به آمـریکا رفـت. افشار پس از بـازگشت از آمریکا مترجم هیئت آمریکایی‌ میلسپو‌ شد‌ و در دوران سلطنت رضا شاه مشاغل مهمی چون حکومت گیلان (۱۳۰۷)، حکومت کرمان (۱۳۱۰)، مسئول راهسازی کشور (۱۳۱۱) و استانداری اصفهان‌ را‌ بـه ‌ ‌عـهده داشت.[۱۰]

نمونه دیگر عبدالحسین نعیمی است که در حوالی سال ۱۹۲۰‌ میلادی‌ در‌ صفوف جنگلی‌ها حضور داشت. او بـه عـنوان نـماینده «کمیته نجات ایران»، که ریاست آن را احسان الله خان دوستدار‌ به‌ دست داشت، در اولین کنگره حزب کمونیست ایران (در انزلی) شرکت کـرد و پیام این کمیته را‌ قرائت‌ نمود.[۱۱] عبد‌الحسین نعیمی پسر میرزامحمد نعیم، شاعر معروف بهائی (اهل روسـتای فروشان سده اصفهان)، است. میرزامحمد نـعیم پس از مـهاجرت‌ به‌ تهران در سفارت انگلیس به کار پرداخت. عبدالحسین نعیمی، نیز، چون پدر، کارمند سفارت انگلیس در‌ تهران‌ بود.[۱۲] در‌ گزارش مورخ۱۳۴۵/۷/۱۰ ساواک تهران به ریاست ساواک (نصیری) و مدیر کل اداره سوم (مقدم) چنین آمده است:

عبدالحسین نعیمی‌ در‌ سالهای‌ ۱۳۲۰ الی ۱۳۲۴ رئیس کمیته محرمانه سـفارت انگلیس در تهران بوده و با‌ همکاری‌ دبیر اول سفارت انگلیس [الن چارلز ترات] در امور سیاسی خارجی و داخلی ایران نقش مؤثری داشته و خانم‌ لمبتون … یکی‌ از دوستان و همکاران نزدیک و مؤمن عبدالحسین نعیمی بوده. آقای نعیمی در‌ سال ۱۳۲۵‌ یا ۱۳۲۶ از سفارت انـگلیس کـنار رفته‌ و همکاری‌ خود را در امور سیاسی به طور مخفیانه و غیر‌ محسوس با سرویس اطلاعاتی سفارت انـگلیس در تـهران ادامه می‌داده است و در ظاهر‌ به‌ کسب و تجارت می‌پرداخته است. آقای‌ نعیمی‌ اکنون‌ از مالکین بزرگ به‌ شمار‌ می‌رود و همکاری مخفیانه‌ خود‌ را با دوستان انگلیسی در تهران حفظ کرده است … [۱۳]

در دوران محمدرضا پهلوی، یکی از دختران‌ عـبدالحـسین نـعیمی، به نام ملیحه، همسر سپهبد پرویز خسروانی (از‌ عـوامل‌ کـودتای ۲۸‌ مـرداد‌ ۱۳۳۲‌ و عضو فرقه بهائی) بود[۱۴] و دیگری، به‌ نام محبوبه، به همسری محسن نعیمی (دبیر مؤید) درآمد. در حوالی سال ۱۳۴۶ او و شوهرش به آفریقا مهاجرت کردند‌ و به ارکان بهائیت در این منطقه‌ بدل شدند.[۱۵]

—————————————————-

پاورقی ها: 

[۱] . درباره خاندان بهائی دوسـتدار (ساری) مراجعه شـود به: تاریخ‌ ظهور‌ الحق، ج ۸، ق ۲، ص۸۱۸٫ آرامش دوستدار (یا بابک بامدادان)، نویسنده کتاب درخششهای‌ تیره، برادرزاده‌ احسان الله‌ خان‌ دوستدار(پسر‌ عطاء الله خان دوستدار) است.

[۲] . سردار مـحیی‌ در دولت «کودتای سرخ» احسان الله خان، وزیر پست و تلگراف بود.

[۳] . تاریخ ظهور الحق، ج ۸، ق ۲، صص ۷۷۶-۷۷۷٫

[۴] . درباره خاندان‌ اکبر (خان اکبر) و نقش ایشان در تحولات‌ مـعاصر‌ ایـران‌ بنگرید‌ به: «میرزا‌ کریم خان رشتی، چهره‌ مرموز‌ تاریخ معاصر ایران» ظهور و سقوط سلطنت پهـلوی، ج ۲، صـص ۵۵-۹۸٫

[۵] . مجموعه اسناد به دست آمده از آرشیوهای اتحاد شوروی سابق‌ در‌ باکو، تصویر سند در اختیار نگارنده است.

[۶] . بابک امیر خسروی [و] محسن حیدریان. مهاجرت سوسیالیستی و سـرنوشت ایـرانیان. تهران، نشر پیام امروز، ۱۳۸۱٫ ص ۸۱٫

[۷] . تاریخ ظهور الحق. ج ۸، ق ۲، صص ۷۸۵-۷۸۶٫

[۸] . بنگرید به:«ظهور‌ و سقوط سلطنت پهلوی.ج ۲،زیرنویس ص ۸۲٫

[۹] . درباره تعلق احسان الله خان دوستدار و رضا‌ افشار‌ به بهائیت بنگرید به: ابراهیم فخرایی. سردار‌ جنگل. تهران، جاویدان، ۱۳۵۴٫ صص‌ ۱۴۰-۱۴۱٫

[۱۰] . بنگرید به: ظهور‌ و سقوط‌ سلطنت پهلوی. ج ۲، زیرنویس ص ۸۲٫

[۱۱] . تقی شاهین (ابراهیموف). پیدایش‌ حـزب‌ کـمونیست ایران. ترجمه ر. رادنیا. تهران، گونش، ۱۳۶۰، ص ۲۱۱٫ (به نقل از: آرشیو انستیتوی تاریخ آکادمی علوم آذربایجان شوروی.)

[۱۲] . تاریخ ظهور‌ الحق. ج ۸، ق ۱، صص ۳۶۲-۳۷۴؛ تذکره شعرای بهائی، ج‌ ۳، ص ۴۸۴-۴۸۶٫

[۱۳] . ظهور و سقوط سلطنت پهلوی. ج ۲، ص ۴۵۵٫

[۱۴] . همان مأخذ، ص‌ ۴۵۴٫

[۱۵] . تذکره شعرای‌ بهائی. ج ۳، ص ۴۸۶٫

منبع: «جستارهایی از تاریخ بهائیگری در ایران»، عبدالله شهبازی، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، پاییز۱۳۸۲، ش۲۷، ص۴۶-۵۱٫ با تصرف.