دزدی میراث تاریخی مردم گیلان از چه زمانی آغاز شد؟

میثم عبدالهی

وقتی بحث تاراج میراث فرهنگی و تاریخی مردم ایران توسط استعمارگران به میان می‌آید، نگاه‌ها بیشتر معطوف به ۱۰۰ ساله اخیر است و اگر وسعت دیدمان را خیلی بالاتر ببریم، می‌توانیم آثار این فاجعه را تا ۲۰۰ سال تاریخ معاصر ببینیم. نام سرقت میراث‌های تاریخی مردم ایران، با نام امپراطوری بریتانیا گره خورده است و ارتباط نزدیک ایران و انگلیس، سابقه ای ۲۰۰ ساله دارد.

اما با تتبع در اسناد بر جای مانده و می‌توان دریافت که سابقه این سرقت‌ها به مدت‌ها پیش از این تاریخ می‌رسد. اولین سرقت‌هایی که دولت فخیمه انگلیس از مردم گیلان انجام داد با اولین آشنایی این دولت، از ملت ایران همزمان است. ورود دولت انگلیس به ایران و مخصوصا گیلان، مساوی با غارت میراث فرهنگی مردم گیلان بود. چهارصد سال پیش، در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی که ایران دوران اقتدار خود را می‌گذراند و کشور انگلیس نیز تازه از عصر تاریکی قرون وسطی، نجات یافته و تازه وارد عرصه استعمارگری شده بود و در صدد رقابت با کشورهای پرتقال و اسپانیا که زودتر به عرصه استعمارگری وارد شده و به موفقیت‌هایی چشمگیری هم رسیده بودند. در این دوره اروپاییان علاقمند به ارتباط با ایران بودند، ولی ایران، چندان مایل به این ارتباط نبود. در همین دوره شرکت‌های تجاری و نیروهای مختلفی با نام تاجر و جهانگرد وارد ایران شده و به فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده‌ای از جمله سرقت میراث تاریخی و فرهنگی مردم ایران دست زدند. آنها که در آن برهه توان استعمار ایران را نداشتند ولی تا جایی که دستشان می‌رسید از آسیب زدن به ملت ایران کوتاهی نمی کردند؛ سرقت میراث های تاریخی قابل حمل مانند کتاب های خطی، با واسطه‌گری تجار یهودی انجام می‌شد.

نسخه خطی کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» نوشته سید ظه‍ی‍رال‍دی‍ن‌‌ م‍رع‍شی‌ ـ از رجال سرشناس دربار حاکمان سادات کیایی گیلان و مرعشیان مازندران ـ تا سال‌ها قدیمی‌ترین کتابی بود که در گیلان وجود داشت. منوچهر ستوده در مقدمه‌ای که در ۲۵ مهر ۱۳۴۷ برای انتشار همین نسخه می‌نویسد درباره آن می‌گوید: «قدیمی‌ترین سند تاریخی گیلان، تاریخ گیلان و دیلمستان مرعشی است»[۱] در میان اسنادی که در سال‌های اخر به دست آمده دیوان شرفشاه، قدیمی‌ترین سندی است که تا کنون در گیلان به دست آمده و قدمتش حدود یک قرن بیش از این کتاب است که آن هم به سرقت رفت و سر از کتابخانه های اروپا در آورد![۲] تالیف تاریخ گیلان و دیلمستان، در سال ۸۸۰ قمری آغاز شده است و تا ۸۹۴ ق به طول انجامیده است. تنها نسخه‌ای از این کتاب باقی مانده که در سال ۹۳۶ق از روی نسخه اصلی، رونویسی شده است و بخش‌هایی از آن افتادگی دارد.

نسخه خطی کتاب گیلان و دیلمستان، حدود یک قرن بعد سرقت شد و از گیلان خارج گردیده، به روسیه برده شد و به دست سر ریچارد لی سفیر انگلیس در روسیه رسید. سفیر، آن نسخه خطی را با خود به انگلستان برد و در سال ۱۰۱۰ق یا ۱۰۱۱ق (حدود سال ۱۶۰۱م یا ۱۶۰۲م)  به کتابخانه «بودلیان»[۳] در دانشگاه آکسفورد ـ مکانی که به تازگی، دولت انگلیس برای جمع‌آوری میراث تاریخی سرقت شده از ملت‌های دنیا، تاسیس کرده بود ـ هدیه داد. این کتاب در کتابخانه بودلیان به شماره MS.OR.165 نگهداری می‌شود. چندان سخت نیست که بدانیم که سرقت آن نسخه خطی، توسط آنتونی جنکینسون فرستاده کمپانی انگلیسی مسکوی بوده است. ارتباطات دولت انگلیس با ایران در آن زمان، توسط آنتونی جنکینسون فرستاده کمپانی انگلیسی مسکوی[۴] در زمان پادشاهی شاه طهماسب صفوی به ایران انجام شد و تا سال‌ها هیچ ارتباط دیپلماتیکی وجود نداشت و از طریق کمپانی به ظاهر اقتصادی، که در لندن تاسیس شده بود، از سوی ملکه انگلیس، ماموریت داشت که با روسیه و ایران معاملات کلان اقتصادی انجام دهد. هاسینت لویی رابینو هم این نکته را تایید کرده که به این کتاب توسط نماینده کمپانی مسکوی، از ایران به سرقت رفته است.

تاریخ گیلان و دیلمستان، به اهتمام رابینو، چاپ ۱۳۳۰ق در رشت

رابینو درباره نسخه خطی کتاب گیلان و دیلمستان موجود در کتابخانه بودلیان و نحوه خروج آن از ایران، چنین نوشته:‌ «در کتابخانه بدلین دارالفنون اکسفرد انگلستان (Bodleian Library Oxford) کتابی است خطی مشتمل بر دویست و سه ورق که در سنه ۹۳۶[ق] از روی تاریخی که میر ظهیرالدین مرعشی در باب گیلان و دیلمستان در سنه ۸۹۰[ق] به اتمام رسانیده بود، محرر شد. این نسخه [را] در سنه ۱۰۱۰[ق] یا ۱۰۱۱[ق] سر ریچرد لی (Sir Richard Lea) که یک وقتی به سمت ایلچی‌گری، به روسیه رفته بود، به کتابخانه مزبور تقدیم نمود. دور نیست که یکی از شرکای سر انتنه جنکنسن (Sir Anthony Jenkinson) که برای تجارت به سمت ایران آمده بود، آن را ابتیاع نمود و به توسط او به ایلچی مزبور رسید.»[۵]

یادداشت رابینو در انتهای کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ ۱۳۳۰ق در رشت

رابینو کنسول انگلیس در رشت در زمان مشروطه، با عکس‌برداری از روی نسخه خطی منحصر کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان در کتابخانه بودلیان، موفق شد که آن را در مطبعه عروه الوثقی رشت در سال ۱۳۳۰ در ۴۷۵ صفحه به چاپ رساند. رابینو در موخره ای که در پایان این کتاب درج کرده و به تاریخ ۵ جمادی الثانی ۱۳۳۰ق (مطابق ۲ خرداد ۱۲۹۱) است، درباره این نسخه خطی بودلیان، چنین می‌نویسد: «پس از کوشش بی‌شمار، به اقل معلوم شد که آن تاریخ منحصر به فرد [بوده] و دیگر در گیلان نسخه ای از آن باقی نمانده است. چون حقیر حیف دانست که اهالی گیلان از تاریخ قدیمه ولایت خودشان بی‌اطلاع باشند، لهذا از کتابدار کتابخانه فوق خواهش نمود، عکس کتاب مزبور را ورق به ورق بگیرد و این تاریخ از روی آن عکسها بدون کسر و نقصان به طبع برسد.»[۶]

در پایان این کتاب، یک ضمیمه کوچکی به نام «مکاتیب خان احمد گیلانی» آخرین پادشاه کیایی است که رابینو چند مکاتبه از وی را ۲۱ صفحه گرد آورده است و به متن اصلی ضمیمه کرده است. مشخصات آن به صورت جداگانه درج شده و شماره صفحات این بخش هم جداگانه درج شده است.[۷]

تاریخ گیلان و دیلمستان، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ ۱۳۴۷ش در تهران

کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان بار دیگر در دی‌ماه ۱۳۴۷ شمسی به کوشش منوچهر ستوده و توسط بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسید. این نسخه در ۵۵۶ صفحه تدوین شده است و در ابتدای آن ۵۰ صفحه مقدمه درباره ویژگی های این کتاب و این نسخه و شرح حال نویسنده اش و مطالب دیگر به قلم ستوده درج شده است. مقدمه آن به تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۴۷ است و متن کتاب در ۴۷۸ به پایان می رسد و چند صفحه تعلیقات و سپس نمایه کتاب درج شده است. منوچهر ستوده چاپ این کتاب را از روی نسخه چاپی رابینو انجام نداد بلکه برای چاپ این کتاب از روی نسخه اصلی منحصر آن در کتابخانه بودلیان کمک گرفت و در مقدمه می‌نویسد: «میکروفیلم کتاب را دوست گرامی و تیماردار حقیق آقای ایرج افشار، در سفری که به انگلستان رفته بودند، آوردند.»[۸] منوچهر ستوده در مقدمه اش، به این نکته تصریح کرده که گمان می رود که نسخه خطی این کتاب، از طریق کمپانی مسکوی و آنتونی جنکینسون به دست سفیر انگلستان در روسیه رسیده است و او به بودلیان هدیه کرده است.[۹]

در زمانی که صنعت چاپ هنوز به وجود نیامده بود، اکثر کتابها به همان نسخه ای که نویسنده با خط خودش می نگاشت محدود می ماند و اگر اقبال زیادی می داشت دو سه نسخه از آن توسط چند مُحَرّر (نویسنده/ کاتب) رونویسی می شد. با این اوصاف سرقت این میراث به معنای محروم کردن نسل های بعدی مردم گیلان، از این میراث گرانبها بود.

سرقت این نسخه خطی، اولین سرقت انگلیسیها از میراث تاریخی مردم گیلان بود و ظاهرا باید اولین میراث به سرقت رفته از مردم ایران هم، همین کتاب باشد و نگارنده هنوز در میان حجم عظیم آثار به سرقت رفته از ایران که در موزه های اروپا و آمریکا نگهداری می شود، هنوز اثری را نیافته ام که زودتر از این تاریخ، به دست انگلیسی ها سرقت شده باشد.

حجم عظیم آثار به سرقت رفته از ایران، مانند کتابهای فارسی خطی که در کتابخانه بودلیان نگهداری می شود، هرگز برای مردم ایران معرفی نشده است و فهرستی از این آثار و کتابها منتشر نشده است و تا درباره زمان سرقت آنها و سایر امور لازم، تحقیق شود.

غیر از کتابخانه بودلیان، مراکز متعدد دیگری از موزه ها، آرشیو وزارت امور خارجه، کتابخانه ها، مراکز اسنادی و.. در انگلستان و سایر کشورهای اروپایی و آمریکایی، وجود دارد که به جمع آوری همین میراث تاریخی ملت های مختلف اختصاص دارد که بودلیان یکی از این صدها مراکز است.

____________________________

پاورقی ها: 

[۱] . تاریخ گیلان و دیلمستان، میرظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، با تصحیح و تحشیه: منوچهر ستوده، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، اول، ۱۳۴۷، مقدمه، ص ط.

[۲] . دیوان شرفشاه از «کتابخانه آکادمی شهر بخارست» پایتخت کشور رومانی سر در آورد! این نسخه در سال ۱۳۵۸ در ایران منتشر گردید. برای دیدن آن رجوع کنید به دیوان شرفشاه دولائی بر اساس نسخه محفوظ در کتابخانه آکادمی بخارست، به کوشش: محمدعلی صوتی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، اول، ۱۳۵۸٫

[۳] . کتابخانه بودلیان (Bodleian Libraries University of Oxford)، کتابخانه اصلی دانشگاه آکسفورد انگلستان است که از قدیمی ترین و مهمترین کتابخانه های بریتانیا به شمار می‌رود. نام این کتابخانه ماخوذ از نام سیاستمدار انگلیسی توماس بودلی (Thomas Bodley) (1545م-۱۶۱۳م) است که کتابخانه قدیمی این دانشگاه را خراب کرده و کتابخانه بزرگ و جدیدی را ساخت و آن را در سال ۱۶۰۲م افتتاح کرد. بودلیان از همان آغازین سالهای فعالیت، مکان مناسبی برای نگهداری نسخ خطی به سرقت رفته از تمام دنیا به شمار می‌رفت و قریب چهارصد سال است که میراث ملل مختلف مطابق با سیاست‌های استعماری بریتانیا، به سرقت رفته و در آنجا گرد آمده است. بودلیان امروزه دارای بخش‌های مختلفی است که به اکثر زبان های زنده دنیا را شامل می شود و میراث مربوط به هر کشور را در یک بخش گرد آورده اند مانند کتابخانه ژاپنی بودلیان، کتابخانه موسسه هند، کتابخانه موسسه شرق شناسی و کتابخانه مؤسسه افریقایی رودس هاوس و بسیاری دیگر است. امروزه ۲۵۳۰ نسخه خطی فارسی و ۷۰۰۰ کتاب چاپی فارسی قدیمی، در بودلیان نگهداری می شود. (مدخل بودلیان، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، ص۵۰۸-۵۰۹؛ مدخل کتابخانه بودلیان، دانشنامه اطلاع‌ رسانی و کتابداری، پوری سلطانی، ص۱۶۸؛ سایت کتابخانه بودلیان به این آدرس: http://www.bodleian.ox.ac.uk/ )

 [۴] . برای دان ستن درباره کمپانی انگلیسی مسکوی و نمایندگانی که این کمپانی به ایران اعزام کرد از جمله ورود آنتونی جنکینسون به دربار شاه طهماسب در سال ۱۵۶۲م رجوع کنید به کتاب زرسالاران یهودی و پارسی، عبدالله شهبازی، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تهران، اول، زمستان ۱۳۷۹، ج۴، ص۳۱۸ـ۳۷۸٫

[۵] . تاریخ گیلان و دیلمستان، میرظهیرالدین بن سید نصیرالدین مرعشی، به سعی و اهتمام: ه.ل. رابینو، مطبعه عروه الوثقی، رشت، ۱۳۳۰ق، مقدمه ناشر کتاب، ص۴۶۴٫

[۶] . تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش: ه.ل. رابینو، ص۴۶۴٫

[۷] . مکاتیب خان احمد گیلانی، به سعی و اهتمام: ه.ل. رابینو، مطبعه عروه الوثقی، رشت، ۱۳۳۰ق، تمامی صفحات.

[۸] . تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح: منوچهر ستوده، مقدمه، ص ی.

[۹] . تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح: منوچهر ستوده، مقدمه، ص یج.