زندگینامه آیت الله حاج سیدمحمود روحانی

ولادت

آیت الله سید محمود روحانی مجتهد بنام گیلان از دوره مشروطه تا پهلوی بود. حاج سید محمود فرزند علامه سید محمد و نوه علامه سید عبدالله فرزند آیت الله هاشم بحرانی، ملقب به «روحانی» از اسباط آیت الله ملارفیع شریعتمدار رشتی (متوفای ۱۲۹۲ق) و داماد آیت الله ملا محمد خُمامی مجتهد تراز اول گیلان از عصر ناصری تا دوره مشروطه بود. و یکی از دانشمندان و بزرگان گیلان بود. وی در شب مبعث سال ۱۲۸۱ق مصادف با سال ۱۲۵۱ ش در رشت تولد یافت.

تحصیل

سید محمود مقدمات و بخشی از سطح را در رشت آموخت، سپس در سال ۱۲۹۹ق همراه برادر خود علامه سید عبدالله رشتی بحرانی به نجف اشرف مهاجرت کرد و باقی دروس سطح را به پایان برد و دروس خارج را از محضر آیات: میرزا حبیب الله رشتی از مراجع تقلید بزرگ عصر، ملامحمد فاضل شربیانی، آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و شیخ الشریعه اصفهانی استفاده نمود تا به در جه اجتهاد نائل آمد. وی پس از ده سال اقامت در نجف اشرف، در سال ۱۳۰۹ق به رشت مراجعت کرد و حلقه تدریس تشکیل داد و با هیئت «اتحاد اسلام» که به همت میرزا کوچک خان جنگلی تأسیس شده بود، همکاری داشت.

در عصر مشروطه

او به تبعیت از پدر همسر خود و زعیم مردم گیلان آیت الله خمامی با مشروطه مشروعه موافق بود. او از مشروطه غربی به شدت بیزار بود و با آن مبارزه می کرد. با شهادت آیت الله خمامی، آیت الله شیخ علی فومنی و آیت الله میرآقا بحرالعلوم به دست مشروطه خواهان غرب زده، آیت الله روحانی، روحانیِ برجسته گیلان به حساب می آمد.

نهضت جنگل

در خرداد ۱۲۹۴ ش میرزا کوچک که توسط روس ها از وطن خود تبعید شده بود به صورت مخفیانه وارد رشت شد. میرزا برای آغاز مبارزات و تأسیس نهضت جنگل به رشت بازگشته بود. اینجا آیت الله روحانی به کمک میرزا شتافت. او که سال ها بود میرزا را می شناخت خود وارد عرصه شد و نزد روس کنسول روس در رشت رفت. در این ایام کنسول بود که بر گیلان حکومت می کرد. روس ها به دلیل سابقه میرزا در مشروطه و بعد از آن از حضور او در گیلان بیمناک بودند.

ورود آیت الله حاج سید محمود روحانى باعث شد که میرزا اجازه یابد در گیلان و در منزل خود سکونت یابد. البته آنها روس ها گفته بودند «چنانچه میرزا کوچک ساکت باشد و دست از پا خطا نکند اجازه خواهیم داد در خانه و زندگی اش باقی بماند.» این قضیه سبب گردید تا میرزا با طیب خاطر فعالیت هایش را در تأسیس جنگل با خیال آسوده آغاز کند.

آیت الله روحانی در زمان نهضت جنگل از اولین حامیان سردار بزرگ میرزا کوچک جنگلی بود. او حتی عضویت هیأت اتحاد اسلام را پذیرفت. هیأت اتحاد اسلام متشکل از عده ای مجتهدین گیلان بود که مغز متفکر نهضت جنگل و شورای رهبری این قیام اسلامی بود. او هرگز از حمایت از میرزا کوچک جنگلی دست نکشید و با حضور خود در هیئت رئیسه جنگل، قیام علیه استبداد و استعمار را تأیید می کرد. او تدریس علوم دینی را در کنار اشتغالات قضایی در نهضت جنگل و فعالیت های سیاسی همراه کرده بود. او که متولی امور قضایی جنگل بود رساله ای با عنوان «تسویه حقوق» در مناسبات مالک و رعیت نوشت. نیکیتین محقق روس درباره این رساله می نویسد: «یکی از کارهای من تحقیق در حقوق عادی فلاحتی بود و برای این موضوع، رساله ای را اختیار کردم که تالیف سیدمحمود روحانی بو. او در کتاب خود از طرق مختلف روابط مالک و زارع گیلان را مورد بحث قرار می دهد و وظایف هر یک را مشروحا ذکرمی کند. من این کتاب را ترجمه کرده و ضمیمه مفصلی هم راجع به زندگانی خانوادگگی دهقانان و مسکن و عادات و طرز تغذیه آنان، بر ترجمه اضافه کردم. این کتاب که تا این زمان متن و ترجمه ان در دسترس نیست می تواند اطلاعات مهمی درباره دهقانان و زندگی آنان و شورای اتحاد اسلام به علاقمندان بدهد.»

بعد از شهادت میرزا کوچک

بعد از شهادت میرزا کوچک جنگلی که راه قیام در گیلان بسته شده بود، آیت الله روحانی را در سنگر های دیگر می بینیم که بر دیکتاتوری می تاخت.  وی مدتی ریاست عدلیه گیلان را عهده دار بود. او در نخستین انتخابات مجلس مؤسسان (در سال ۱۳۰۴ش) از استان گیلان به عنوان نماینده انتخاب شد. همچنین در دوره هفتم مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم رشت برگزیده شد و ریاست مجلس را در هیئت رئیسه سنی بر عهده داشت. او در تأسیس کتابخانه ملی رشت در سال ۱۳۰۶ زحمات بسیاری کشید و از بنیانگذاران اصلی آن محسوب می شود.

آثار

از او آثار متعددی  بر جای ماند. متاسفانه فقط چند اثر وی به صورت خطی موجود است. مجموع آثار وی به این شرح است:

۱- الخیارات (تقریرات درس الرشتی).

۲- العام و الخاص (تقریرات درس الرشتی).

۳- المفاهیم (تقریرات درس الرشتی).

۴- تسویه حقوق (درباره تنظیم روابط مالک و زارع).

۵- حاشیه علی معالم الاصول.

۶- حجیه الکتاب (تقریرات درس الرشتی).

۷- رساله فی جواز التوکیل عن الزوج فی الرجوع الی زوجبه.

۸- شرح الرسائل (تقریرات درس شیخ الشریعه- در چند جلد).

۹- شرح الروضه البهیه (شامل بحث های وقت، صلاه خوف و صوم).

۱۰- شرح رساله الدماء الثلاثه (من کتاب نجاه العباد).

۱۱- مسألتی الصحیح و الأعم و الضد (تقریرات درس الشربیانی).

رحلت

آیت الله روحانی سرانجام در سال ۱۳۶۳ق مطابق با سال ۱۳۲۳ش در سن ۸۲ سالگی هنگام بازگشت از زیارت عتبات عالیات در شهر قزوین درگذشت. پیکرش به قم حمل و در آن شهر به خاک سپرده شد.

 ——————————

منابع:

۱- کتاب گیلان ۲/۷۰۳٫- ۷۰۴

۲- نامها و نامدارهای گیلان ۵۴۲٫

۳- نقباء البشر (قسمت مخطوط).

۴- تربت پاکان قم «شرح حال مدفونین در سرزمین قم»، عبدالحسین جواهر کلام، انتشارات انصاریان- قم، چاپ اول، ۱۳۸۲ ش، جلد سوم، ص ۵۸۳-۵۸۴

۵- سردار شهید جنگل در گذر ایام، میثم عبدالهی، صحیفه معرفت، اول، پاییز ۱۳۸۸٫