اسنادی منتشر نشده از هیات اتحاد اسلام
منیژه صدری
پیوستن میرزاکوچک خان به هیات اتحاد اسلام و سپس نامگذاری تشکیل قیام جنگل به نام اتحاد اسلام از حیث تاریخ سیاسی شایان توجه هرچه بیشتر است. مقاله ای که پیش روی شما عزیزان قراردارد، حاوی اسناد منتشرنشده ای است که به موضوع قیام جنگل و فعالیتهای مالی و اقتصادی آنها مربوط می شود.
منیژه صدری
یکی از کاستیهای مهم در پژوهشهای مربوط به تاریخ نهضتها و جنبشهای اسلامی معاصر، کم توجهی و یا عدم توجه به ابعاد و فعالیتهای مالی و اقتصادی این نهضتها و گرایشها، و هم و غم رهبران آنها در باب مسایل اقتصادی است. این بحث به ویژه امروز که مسایل اقتصادی و توسعه در کانون توجهات به مسایل اجتماعی قرار دارد، دارای اهمیت و اعتبار خاصی میباشد. پیوستن میرزاکوچکخان به هیات اتحاد اسلام و سپس نامگذاری تشکیل قیام جنگل به نام اتحاد اسلام از حیث تاریخ سیاسی شایان توجه هرچه بیشتر است. جنگلیها پس از اینکه تمام گیلان را تحت نفوذ خود درآوردند، کسما را به عنوان مرکز تاسیسات مالی و اداری قراردادند و چند تن از اعضای نهضت به عنوان مسوولین امور مالی و گمرکی به امر تامین مخارج نهضت پرداختند. مقالهای که پیش روی شما عزیزان قراردارد، حاوی اسناد منتشرنشدهای است که به موضوع قیام جنگل و فعالیتهای مالی و اقتصادی آنها مربوط میشود. باشد که مورد استفاده شما قرارگیرد.
نهضت میرزا کوچکخان و هیات اتحاد اسلام یکی از موضوعات قابل بحث تاریخ معاصر ایران است که از جهات مختلف نگاه محققان را به سوی خود جلب کرده است. دراین نگاه اسناد جایگاه مهمی دارد تا کنون چند مجموعه سند در این موضوع انتشار یافته است۱ اسنادی که تاکنون انتشار یافته بیشتر بر جنبه سیاسی موضوع اعم از داخلی و یا خارجی توجه دارند، کپی تعدادی سند توسط آقارحیم نیکبخت در اختیار اینجانب قرارگرفت که به زاویهای نه چندان توجه شدهای مربوط میشد و آن دخالت هیات اتحاد اسلام در امور مالی و اقتصادی وعکسالعمل حکومت محلی گیلان و دولت مرکزی دراین رابطه است هرچند این اسناد افتادگیهایی دارد با این حال در کنار اسناد۲ و پژوهشهای چاپ شده میتواند در رفع ابهاماتی موثر واقع شود. قبل از توجه به اسناد، نخست درنگاهی کلی به تشکیل هیات اتحاد اسلام میپردازیم سپس گوشهای از فعالیتهای هیات اتحاد اسلام به روایت اسناد این مجموعه و نحوه بازنویسی این اسناد مرور خواهد شد.
تشکیل هیات اتحاد اسلام
اتحاد اسلام سازمانی بود که مرکز فعالیتش دراسلامبول بود و به وسیله چند تن از پیشوایان دینی به وجود آمده بود از مهمترین مدافعان این فکر سید جمالالدین اسدآبادی معروف به «افغانی» بود که ایجاد اتحاد اسلامی را یکی از مهمترین راهها برای مقابله با کشورهای استعمارگر میدانست و تمام تلاش خود را به همین منظور انجام داد۳. بعدها عبدالرحمن کواکبی، عبده، رشید رضا و دیگران این فکر را با هدف گردآوردن عموم مسلمانان زیر لوای واحد و ایجاد روزنه سیاسی جهانی برای دنیای اسلام دنبال کردند «این فکر توسط عدهای از علما و رجال سیاسی ایران مانند سید محمدرضا مساوات، سیدمحمد کمرهای، سلیمان محسن اسکندری، میرزا طاهر تنکابنی، سید حسن مدرس و… عضویت این سازمان را قبل و در پیشرفت هدف سازمان، شرکت فعالانه داشتند اما نه به طور دستهجمعی بلکه تکتک و به شکل انفراد چه، پیوند معنوی و ارتباط اجتماعی بین محافل دینی برقرارنبود۴.»
بعضی از نویسندگان نیز سیاست اتحاد اسلام را یک سیاست نامرئی از سوی دولت عثمانی برای جلب حمایت مسلمانان داخلی و خارج امپراطوری میدانند. نویسندگانی نظیر شاهزاده قاجار ابوالحسن میرزا معروف به شیخالرئیس بودند که در رسالهای به نام اتحاد اسلام (۱۳۱۲ ق / ۱۸۹۴ م) بدون هیچ دغدغهای بحث میکند که بهترین امید برای حفظ مسلمانان از انحطاط، گردن نهادن آنها به رهبری عبدالمجید، این سلطان فرزانه منورالفکر است که در صدد متحدساختن جهان اسلام برآمده است۵.»
اسماعیل رائین درمورد سابقه تشکیلات اتحاد اسلام در تهران چنین مینویسد: «دو نفر از نمایندگان سلطان محمد پادشاه عثمانی، برای اتحاد مسلمین شرق میانه و الحاق ایران به تشکیلات اتحاد اسلام (که از اکثر ممالک سنی تشکیل شده و سلطان عثمانی سردمدار آن بود) فعالیت میکردند این دو نفر از جانب سلطان سنی عثمانی ماموریت داشتند تا به هر وسیله شده، دربار قاجاریه و نیز مردم ایران را که پیرو مذهب شیعه جعفری اثنی عشری بودند، وادارکنند تا وارد جرگه «اتحاد اسلام» و پایههای «خلافت اسلامی» را برای پادشاه عثمانی مستحکم کنند ولی دربار قاجاریه و هیچ یک از رجال و بزرگان مملکت و بخصوص علمای شیعه ایران و بینالنهرین پیشنهاد آنها را نپذیرفتند. نمایندگان که دست خالی و بدون اخذ نتیجه به اسلامبول بازمیگشتند به دربار ایران اخطار کردند که پس از مراجعت به پایتخت عثمانی، به همه مسلمین جهان خواهیم گفت که ایرانیان به مذهب اسلام عقیدهای ندارند… دربار قاجاریه برای اینکه نمایندگان اعزامی شاه عثمانی را خوشحال کرده باشند مخفیانه به حاج معین بوشهری، حاج محتشم ـــ السلطنه و مساوات دستور داد تا تشکیلات سری «اتحاد اسلام» را در تهران دایر و عدهای را وارد جمعیت سری «اتحاد اسلام» نمایند … در بین این کسانی که وارد این تشکیلات شدند از جمله میرزا کوچکخان، حسن روشنی وبها بیک بودند… این سه نفر با داشتن تعصب مذهبی کوشا بودند و بدان سبب وقتی میرزا در جنگل پیشرفت کرد، نام تشکیلات خود را «اتحاد اسلام» گذاشت.۶
یحیی دیوسالار در مورد تاریخچه تشکیل اتحاد اسلام بعد از قرارداد ۱۹۰۷ چنین بیان میکند: «احرار و آزادیخواهان از دمکرات و اعتدال ـــ تندروها و کندروها گرد هم جمع شده جمعیتی به نام اتحاد اسلام تشکیل دادند و ایجاد قدرتی در مردم نمودند این جمعیت که با علما نجف و سایر مراکز دینی ارتباط به هم زده بود و مرحوم مستوفیالممالک آن را رهبری مینمود با دو دولت آلمان و عثمانی که با روس و انگلیس در جنگ بودند متحد گردیده و از آنها اسلحه دریافت مینمودند در همین ایام پس از جلسه شوری قرار بر این شد که عدهای از مردان فداکار و با سابقه داوطلب رفتن به شمال گردند تا با اقدامات مقتضی جلوی پیشروی قشون تزاری روس را بگیرند. در نتیجه ۴۶ تن… تحت نظر پنج تن… از جمله میرزا کوچکخان و…۷ انتخاب شدند.
ملکالشعرای بهار در مورد پیوستن میرزا کوچکخان به اتحاد اسلام چنین مینویسد: «میرزا با اردوی احرار از گیلان به قزوین و از آنجا به تهران آمد… و در واقع جز حزب اعتدالیون محسوب میگردید… بعد از بستهشدن مجلس در سال ۱۳۲۹ هـ ق… دو نفر از دعات ترک «بها بیک و روشنی بیگ» به عنوان دعوت به «اتحاد اسلام» وارد تهران شدند و با دمکراتها که از دولت وقت ناراضی بودند به هم ساخته… و مردم را جلب نموده و… به اتحاد اسلام و فداکاری دراین راه دعوت میکردند موسس دو نفر ترک و مرحوم سید محمدرضا مساوات بود و میرزا کوچکخان هم جز اعضا موسس این جمعیت داخل کارگردید… میرزا کوچکخان با عقیده «اتحاد اسلام» به گیلان رفت و در جنگ بینالملل تشکیلاتی در شهر و جنگل فومن به نام «اتحاد اسلام» راه انداخت.۸
به هر حال در گیلان هیات اتحاد اسلام تشکیل شد که افرادش به استثنا چند نفر همه ازعلما و روحانیون بودند «این وضع که تعدادی از روحانیون زمام کار را به دست گرفته کارگردانی و رهبری امور انقلاب را عهدهدار شدند، به مذاق عدهای گوارا نیامد و ترتیبی دادند که «هیات اتحاد اسلام» به کمیته تبدیل شود و در نتیجه این تغییر نام، افراد غیرروحانی نیز توانستند به عضویت رسمی اتحاد اسلام درآیند و اکثریت اعضا کمیته را به دست آورند افراد کمیته ۲۷ نفر بودند.۹
دایره فعالیت میرزا کوچکخان به تدریج وسعت یافت و سراسر بخشهای گیلان، مازنداران، طارم، آستارا، خلخال، طالش، … زیر کنترل وی درآمد. و احتمالا همکاریهایی نیز با «دعات ترک و آلمان»۱۰ داشت. فخرایی نیز به آن اشاره میکند «موسس فرقه ژون ترک وابسته به هیات اتحاد اسلام انورپاشا که آن زمان فرماندهی ارتش عثمانی را به عهده داشت شنیده بود در یک قسمت از نقاط شمالی ایران (گیلان) جمعیتی به نام اتحاد اسلام قدبرافراشته و با روسها نبرد میکنند به پای همدردی با برادران همکیش… اسلحه و مهمات کمک کند… نائب مصطفی قزوینی… اسلحهها را تحویل گرفت… اما سلطان علیاکبرخان کیائی (سیاهپوس) که مامور شد یک عراده توپ عثمانیها را در تبریز تحویل گرفت به جنگل بیاورد توفیق پیدانکرد و دستگیر گردید.»۱۱
به تدریج دایره قدرت جنگلیها درگیلان توسعه یافت. جنگلیها بعد از اینکه تقریبا تمام خطه گیلان را زیر قلمرو خود درآورند به نیروهای تحت اختیار خود سازمان دادند و کسما را مرکز تاسیسات مالی و اداری خود قراردادند. امور مالی جنگل را محمداسماعیل کسمائی و سالار ناصر خلج (فاطمی) و آقاخان کیائی (گرگین) عهدهدار شد و از محل وصول عشریه و عوارض خروج کالا به خارج گیلان، هزینههای جاری را تامین میکردند. هدف این مقاله ذکر فعالیت جنگلیها نیست بلکه بر طبق اسناد موجود که ضمیمه است نشان دادن یک نمونه ازاقدامات جنگلیها و عکسالعمل وزارت داخله و مالیه درمقابل اقدامات آنها و همچنین روابط حاکم بین حاکم بین دو وزارتخانه در مورد این مساله در این سازمان است.
نمونهای از فعالیت هیات اتحاد اسلام
محمدحسین گیلانی درتاریخ اسفند ماه ۱۲۶۹ نامهای به وزارت مالیه وقت نوشته و گزارشی را از فعالیتهای اعضا بلدیه رشت هیات اسلام داده که به موجب این گزارش اعضا بلدیه رشت در صدد برآمده بودند که در کلیه امور دایره نواقل [اداره راه] دخالت نموده واداره مالیه را از دخالت در ضبط و ربط عایدات و جمع و خرج محاسبه آن بازدارند.
اداره مالیه گیلان در مقابل فعالیتهای آنها ایستادگی نموده و بیان کرده که بدون حکم مرکز توانایی پذیرش این تقاضا را ندارد ولی اعضا بلدیه رشت این مساله را تعقیب کرده و به حکم قاطع هیات اتحاد اسلام اقدام به تحویل دایره مزبور به اداره بلدیه تحویل کردهاند و دایره نواقل اول اسفند ماه با تمام دفاتر و موجودی صندوق بر حسب حکم اتحاد اسلام به اداره بلدیه تحویل داده است.۱۲
وزارت مالیه نیز از فعالیتهای انجام شده در گیلان وزارت داخله را بیاطلاع نگذاشته و در موضوع جلوگیری از دخالت دیگران درامور تحدید گیلان نتیجه اقدامات کفیل حکومت گیلان را خواستار شده است.۱۳ وزارت داخله طی تلگراف شهری به وزارت مالیه جواب کفیل حکومت گیلان را در مورد بلدیه رشت ارسال داشته۱۴ که متاسفانه از مندرجات آن اطلاعی به دست نیامد.
وزارت مالیه گزارش اداره گیلان را به وزارت داخله ارسال داشته و در تعقیب توقیف عایدات بلدیه انزلی به توسط اعضا بلدیه آنجا که کلیه عایدات بلدیه گیلان را نیز ضبط کردهاند وزارت مالیه خواستار اقدامات جدی در جلوگیری ازاین قبیل کارهای هیات اسلام از سوی وزارت داخله شده است.۱۵
اداره مالیه گیلان در تاریخ ۲۲ تیرماه ۱۲۹۷ نیز طی گزارشهای قبلی به وزارت مالیه معروض میدارد که کمافیالسابق دایره مزبور ضمیمه بلدیه است و به تصویب حکومتی عایدات آن را صرف میکنند. مستدعی است هر نوع صلاح است اوامر لازمه به عهده اداره مالیه صادر فرمایید.۱۶
نامهای به تاریخ ۱۸ دیماه ۱۲۹۷ اداره کل تحدید به وزارت مالیه در تعقیب نامههای قبلی ارسال داشته و استدعا کرده از تصمیم و اقداماتی که در جلوگیری از مداخلات اداره مالیه و هیات اتحاد اسلام نسبت به امور تحدید گیلان خاصه دراین اوقات که سرویس تحدید به اجاره رفته اتخاذ فرموده اداره مرکزی کل تحدید را مطلع فرمایند.۱۷
در تاریخ ۲۸ دیماه پیرو نامههای وزارت داخله۱۸ راجع به دخالت هیات اتحاد اسلام در امورگیلان رونوشت دیگری از اداره کل تحدید برای استحضار وزارت داخله ارسال شده و خواستار اطلاع از نتیجه اقدامات به عمل آورده شده میشوند.۱۹
نامهای به تاریخ ۲۶ رجب ۱۳۳۶ هجری قمری از وزارت داخله به وزارت مالیه مبنی بر رسیدن تلگراف رمز از کفیل حکومت گیلان در جواب وزارت داخله راجع به امور آستارا موجود است که متاسفانه از مواد آن در تلگراف اطلاعی به دست نمیآید.۲۰ در تاریخ ۱۷ اسفند ماه اداره مالیه گیلان طی نامهای به حکومت گیلان و طوالش اظهار داشته که سواد حکم تلگرافی وزارت داخله راجع به جلوگیری از دخالت دیگران در امور تحدید زیارت گردید. نظر به اینکه دراین موضوع هم حکمی۲۱ از وزارت مالیه رسیده و مراتب را به طور کامل به عرض کارگزاران وزارت مالیه رسانیده لذا از حقیقت امر کارگزاران وزارت داخله هم مستحضر خواهند شد و از آنجا حکومت هم از تصمیم جمعیت اتحاد اسلام راجع به اخذ عایدات و تمرکز یافتن آن به اداره مالیه و مداخلاتی که در کلیه اموردارند بیاطلاع نیستند و بدیهی است که هرگونه جوابی که مقتضی باشد به عرض وزارت داخله خواهد رسانید.۲۲ و به این ترتیب مسئولیت عدم اطلاع را از اداره مالیه گیلان ساقط میکند.
با وجود نامههای مکرر درتاریخ سوم اسفندماه ۱۳۳۷ هجری قمری وزارت داخله طی تلگرافی به کفیل حکومت گیلان اظهار داشته: «کرارا راجع به جلوگیری از مداخلات دیگران درامور تحدید تلگرافاتی صادر و ابدا جوابی از شما نرسیده [است] علت چیست؟ البته [از] نتیجه اقدامات اطلاع دهید.»۲۳
در خصوص فعالیتهای هیات اتحاد اسلام در زمینه ضبط دایره نواقل توسط اداره بلدیه در تاریخ دهم آوریل ۱۹۱۸ میلادی برابر با ۲۰ فروردین ماه ۱۲۹۷ اداره مرکزی گمرکات نامهای به وزارت مالیه ارسال داشته است و دراین مراسله اظهار داشته: «نظر به اینکه مبلغی از وجوه گمرکی خصوصا وجهالضمانه و معادل چهارهزار تومان عایدی گمرک آستارا توسط رئیس گمرک انزلی در شعبه تجارتخانه طومانیانوس در محل اخیر امانت گذارده شده و به این دلیل طی نامهای از رئیس اداره مرکزی آن تجارتخانه در طهران تقاضا شد از پرداخت حوالهجاتی که اداره گمرکات که از جانب کمیته انقلابیون ریاست گمرکات گیلان اشغال کرده و به او میشود امتناع ورزد و در این زمان تجارتخانه فوق بیان کرده: که تمام ادارات دولتی درتحت ریاست نمایندگان هیات اتحاد اسلام قرارگرفته و رئیس کل گمرکات در پایان مراسله اظهار داشته از حیف و میل شدن منافع دولت جلوگیری کنند.۲۴
وزارت مالیه نیز طی نامهای به تاریخ ۳۰ فروردین ماه ۱۲۹۷ این وقایع را به وزارت داخله ارسال نموده است. دراین نامه چنین بیان شده: «درخصوص عایدات گمرکی آستارا که در تجارتخانه طومانیانس در انزلی امانت گذارده شده و خواستهاند که شعبه تجارتخانه مزبور در طهران حوالهجاتی که از طرف هیات اتحاد اسلام میشود تادیه نمایند. گزارشی از اداره مرکزی گمرکات به این وزارتخانه رسیده که ارسال میشود تا در حفظ عایدات دولتی اقدامی را که مقتضی بدانند به عمل آورده و از نتیجه این وزارتخانه را مطلع نمایند.۲۵ درتاریخ ۲۷ آبان ماه ۱۲۹۷ اداره تشخیص عایدات گزارش اداره تحدید گیلان را به وزارت داخله ارسال کرده است. در این گزارش چنین آمده است: «از قرار راپورتی که اداره تحدید گیلان به مرکز داده است معادل یک میلیون و پانصد هزار رشته باندرل تحدید اخیرا در بادکوبه به طبع رسیده و تحویل اداره مالیه رشت شده است اگرچه تا به حال از باندرلهای موضوع بحث در گیلان استعمال نشده ولی چون محتمل است بالاخره از استعمال آنها اختلال مهمی درامور تحدید رخ نماید متمنی است به وسیله اقدامات لازمه از وقوع استعمال باندرلهای مزبور قبلا جلوگیری به عمل آید.»۲۶
درتاریخ ۴ دی ماه ۱۲۹۷ هجری شمسی از وزارت مالیه خواهان اقدام فوری در مورد شکایت عموم تجار برای اضافهکردن مثقالی ده شاهی مالیات جدید به تریاکهایی که از بروجرد حمل شده و با وجود داشتن باندرل اتحاد اسلام توقیف کرده، هستند.
وزارت مالیه در تعقیب نامههای قبلی طی نامهای به تاریخ سوم بهمن ماه ۱۲۹۷ به وزارت داخله راجع به مثقالی دهشاهی اضافه حقوقی که هیات اتحاد اسلام از تریاکهای باندرل شده مطالبه و اخذ میکند. نتیجه اقدامات انجام شده را خواستار بوده است.۲۷
محمدحسین گیلانی درنامهای به تاریخ ۱۷ اسفند ماه ۱۲۹۷ به وزارت داخله اظهار داشته: که احکام تلگرافی راجع به دخالت دیگران درامور اداره و اضافهکردن دهشاهی به هر مثقال تریاک ملاحظه و از اداره مالیه گیلان تحقیق و جوابی که نوشتهاند ارسال گردید.۲۸
محمدحسین گیلانی طی دو تلگراف جداگانه در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۲۹۸ در مورد مشاهده باندرل جدید طبع شده در بادکوبه به وزارت داخله اطلاع داده و اضافه میکند حسبالامر اطاعت و قدغن اکید شد باندرل جدید را توقیف نمایند.۲۹
وزارت داخله نیز طی نامهای به کفیل حکومت گیلان درخصوص اقدام هیات اتحاد اسلام مبنی بر توقیف و مطالبه دهشاهی مالیات جدید در هر مثقال از تریاکهای باندرل شده وارده از بروجرد، خواستار اقدامات لازمه برای دفع این مشکل شده و متذکر شده که این مساله باعث نکث تجارت تریاک و منافی نظامنامه تحدید خواهد بود.۳۰
وزارت داخله طی تلگرافی به کفیل حکومت گیلان خواستار نتیجه اقدامات انجام شده درمورد مطالبه مثقالی دهشاهی اضافه بر حقوق دولتی از تریاکهای باندرل شده میشود.۳۱
وزارت داخله در تلگرافی به وزارت مالیه از مخابره جوابیه کفیل حکومت گیلان اطلاع داده است.۳۲ و در تلگراف دیگری از وزارت داخله به کفیل حکومت گیلان چنین آمده است «مطابق گزارش رسیده به وزارت مالیه اخیرا معادل یک میلیون و پانصد هزار رشته باندرل تحدید در بادکوبه طبع و به اداره مالیه رشت تحویل شده است و برای اینکه از استعمال آنها اختلالی در امور تحدید حاصل نشود بهتر است به وسایل لازم از وقوع استعمال آنها جلوگیری و نتیجه لازمه اطلاع دهید.۳۳ متاسفانه بسیاری از این نامهها در این مجموعه وجود نداشت و دو سه سند دیگر که در مجموعه قرار داشت ناخوانا بود. به هر ترتیب اسناد فوق نشان دهنده فعالیتهای هیات اتحاد اسلام و اقدامات مالیه وزارت داخله همچنین قدرت این دو وزارتخانه و روابط حاکم بین دو وزارتخانه است.
نحوه بازنویسی اسناد
در ابتدای امر سعی شد تمامی اسناد موجود بازخوانی و بر اساس اولویتهای تاریخی و تاریخی موضوعی مرتب شود و ضمن ارائه توضیحاتی پیرامون بعضی موضوعها، تاریخهای موجود در اسناد با تاریخ هجری شمسی تطبیق داده شود و با تکیه بر اسناد از رخداد واقعه یک بازسازی صورت پذیرد. در جریان کار مشکلاتی وجود داشت:
۱ ـــ بسیاری از این اسناد دراین مجموعه ناقص بود. بدین معنی که راپورتها، تلگرافها، سواد حکم و نامههایی که شماره آنها آمده ولی از خود این اسناد اطلاعی در دست نیست و ما مختصری از اطلاعات این اسناد را که در نامههای دیگر ذکر شده میتوانیم به دست بیاوریم.
۲ ـــ دراین اسناد از تاریخهای هجری شمسی با ماهها و روزهای هجری قمری و گاهشماریهای ایرانی قدیم و همینطور تاریخهای هجری قمری با ماه و روز هجری شمسی و… استفاده شده است.
۳ ـــ برای کسب اطلاعاتی درزمینه اوضاع داخلی، سازمانهایی که حکومت جنگل را ایجاد کرده و چگونگی روابط این سازمانها با دولت با کمبود منابع مواجه هستیم.
۴ ـــ اسناد مورد استفاده به شکل کپی بود و اصل اسناد رویت نشد این امر و دستخطهای مختلف در اسناد که در بعضی مواقع همراه با قلمخوردگی بود و ناخوانا بودن اسناد، مشکل عمده محسوب میشد. که نگارنده سعی کرد تا جایی که به محتوای سند لطمه وارد نکند بازخوانی شود و کلماتی که ناخوانا بود با نقطهچین علامت گذاشته و در پایین صفحه توضیح داده شود ولی در بعضی مواقع که به مفهوم لطمه وارد میکرد استفاده نشد.
۵ ـــ بعضی از مهرها و امضاهای اسناد ناخوانا بود که سعی شد در پایین صفحه توضیح داده شود.
۶ ـــ نشانهای موجود در سربرگه اسناد در داخل کروشه [] و در محلی که در سند قرار داشت نوشته شد مانند [نشان شیر و خورشید].
۷ ـــ برای درک سریع مطلب در بعضی قسمتها علائم نگارش مانند: «نقطه» و «ویرگول» و… اضافه شده است و در بعضی جاها برای کامل شدن مطلب از حروف اضافه استفاده شده که در چنین مواردی داخل کروشه آمده است و هیچ مطلب و کلمهای بدون توضیح، اضافه و یا کم نشده است.
سند شماره ۱
گزارش اداره مالیه گیلان به وزارت مالیه و کسب تکلیف در خصوص ضمیمهشدن اداره نواقل به اداره بلدیه رشت
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه
اداره: کابینه
سواد: راپورت اداره مالیه ۸ حوت۳۴ نمره ۵۱۵۱
مورخه: ۲۰ حوت ۱۲۹۶ اداره: تشخیص عایدات
از چندی پیش به این طرف اعضا بلدیه۳۵ رشت در صدد برآمده بودند که در کلیه امور دایره نواقل۳۶ دخالت نموده و به موجب تصریحی که در قانون بلدیه شده است اداره مالیه را از دخالت در ضبط و ربط عایدات و جمع وخرج محاسبه آن بازدارند. در مقابل اقدامات مجدانه آنها فدوی ایستادگی نموده و به آنها جواب دادهام که اصرار شما دراین کار بیمناسبت [است] اداره مالیه بدون حکم مرکز نمیتواند این تقاضای بلدیه را قبول نماید ولی بلدیه این مساله را تعقیب کرده و از طرف هیات مقدس اتحاد اسلام حکم قاطع به تحویل کردن دایره مزبور به اداره بلدیه صادرگردید و اینک محض استحضار خاطر مبارک عرض مینماید که دایره نواقل از اول برج حوت با تمام دفاتر و آنچه موجودی صندوق تا آخر دلو۳۷ بوده است بر حسب حکم هیات مقدس اتحاد اسلام اداره بلدیه تحویل گرفتهاند (امین مالیه محمد حسین گیلانی)
[امضا]
[مهر]: وزار مالیه
سند مالیه ۲
درخواست وزارت مالیه از وزارت داخله درخصوص نتیجه اقدامات کفیل گیلان از جلوگیری از دخالت دیگران در امور تحدید
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه به تاریخ ۸ برج حمل ۱۲۹۷ ۳۸
اداره: تشخیص عایدات وزارت جلیله داخله
نمره: ۳۸۵۲۰
در تعقیب مرقومه نمره ۵۷۰۴ آن وزارت جلیله در موضوع جلوگیری از مداخلات دیگران در امور تحدید گیلان، خواهشمند است نتیجه اقدامات کفیل حکومت گیلان را به این وزارتخانه اطلاع دهند.
[امضا: ناخوانا] اداره شمال ۱۸ جمادیالثانی
[مهر]: ناخوانا
سند شماره ۳
ارسال گزارش اداره مالیه گیلان به وزارت داخله در خصوص تعقیب توقیف عایدات بلدیه انزلی
به تاریخ: ۲ برج حمل ۱۳۳۶ ۳۹
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه
نمره ۴۱۵۰۶
اداره: تشخیص عایدات
نمره ۴۱۵۰۶
وزارت جلیله داخله
از اداره مالیه گیلان راپورتی رسیده است که مندرجاتش قابل توجه و سواد آن برای استحضار آن وزارت جلیله ارسال میدارد. در تعقیب توقیف عایدات بلدیه انزلی به توسط اعضا بلدیه آنجا اکنون معلوم میشود کلیه عایدات بلدیه گیلان را نیز ضبط کردهاند وزارت مالیه انتظار دارد هر چه زودتر از نتیجه اقدامات آن وزارت جلیله در جلوگیری این قبیل [یک کلمه ناخوانا] گردد [امضا: ناخوانا]
اداره شمال
۱۵ جمادیالثانی
[مهر]: ناخوانا
سند شماره ۴
تلگراف وزارت داخله به وزارت مالیه در مورد گزارش کفیل حکومت گیلان راجع به بلدیه رشته
دولت عیله ایران ۱۸ حمل قوی نیل
[نشان شیر و خورشید] طهران به تاریخ ۲۶ جمادیالاول ۱۳۳۶ ۴۰
وزارت داخله صادره
وزارت جلیله مالیه
برطبق مرقومه نمره (۴۱۵۰۶) راجع به بلدیه رشت تلگرافی به کفیل حکومت گیلان مخابره شده بود و جوابی رسیده است که موادش رالفا ملاحظه میکنید [امضا: ناخوانا]
[مهر]: نمره کتاب ثبت ۹۳۹۲۵۰
کارتن ۱۰ دوسیه سه
شعبه تحریرات: شمال ضمیمه دارد
سند شماره ۵
ارسال گزارش اداره مالیه گیلان به وزارت داخله در خصوص تعقیب توقیف عایدات بلدیه انزلی
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه
سواد: راپورت اداره مالیه گیلان مورخه سرطان ۱۲۹۷ نمره ۱۴۸۲
مورخه: ۱۶ برج اسدیونیت ئیل ۱۳۳۶ ۴۱
نمره ۱۴۰۲۸
مقام منبع وزارت جلیله مالیه
در تعقیب راپورت نمره ۵۲۲۵ [یک کلمه ناخوانا] مورخه ۱۱ حوت ئیلانئیل۴۲ راجع به نواقل رشت با نهایت احترام معروض میدارد که کمافیالسابق دایره مزبور ضمیمه بلدیه است و به تصویب حکومتی عایدات آن را صرفی میکنند. اینک مستدعی است هر نوع صلاح است تعلمیات لازمه به عهده اداره مالیه صادر فرمایند. به جای امین مالیه گیلان
[مهر]: وزارت مالیه، سواد مطابق اصل است
سند شماره ۶
نامه اداره مرکزی کل تحدید به وزارت مالیه در مورد در جریان گذاشتن این اداره از تصمیمات اتخاذ نموده
۱۸ حمل قوی نیل
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه
اداره: کابینه ۱۲۶۶۶
سواد: مراسه اداره کل تحدید
مورخه: ۱۸ جدی ۱۲۹۷ ۴۳
نمره: ۳۳۴۳۶ مقام منیع وزارت جلیله مالیه دامت شوکته
در تعقیق معروضه (۱۰۸۶۴) اینک سواد مراسله ۱۶۲۷ اداره تحدید گیلان و ضمیمه آن را تلوا تقدیم میدارد مستدعی است پس از ملاحظه از تصمیم و اقداماتی که در جلوگیری از مداخلات اداره مالیه و هیات اتحاد اسلام نسبت به امور تحدید گیلان خاصه این اوقات که سرویس تحدید به اجاره رفته اتخاذ فرمودهاید اداره مرکزی کل تحدید را مشخص فرمایند رئیس کل تحدید مستحضر فرمایید. رئیس کل تحدید مویس [امضا]
[مهر]: کابینه وزارت مالیه، سواد مطابق اصل است
سند شماره ۷
شرح مجدد اداره کل تحدید از مداخلات هیات اتحاد اسلام به وزارت داخله
به تاریخ: ۲۸ برج جدی ۱۲۹۷ ۴۴
[نشان شیر و خورشید]
وزارت مالیه
نمره ۳۳۴۳۶
اداره: [۴۵] عایدات وزارت جلیله داخله
نمره ۳۳۴۳۶
در تعقیب مراسله نمره ۳۱۱۸۰ ـــ ۳۷۹ آن وزارتخانه راجع به مداخلات هیات اتحاد اسلام در امور حدید گیلان مجددا شرحی از اداره کل تحدید رسیده است که سواد آن برای استحضار آن وزارت جلیله تلوا۴۶ ارسال و خواهشمند است از نتیجه اقداماتی که به عمل آوردهاند، این وزارتخانه را مستحضر فرمایند.
[حاشیه پایین سمت چپ]: اداره شمال ۷ ربیعالثانی
[مهر]: وزارت مالیه
سند شماره ۸
تلگراف وزارت داخلی به وزارت مالیه مبنی بر علام وصول تلگراف رمز از کفیل حکومت گیلان راجع به امور آستارا
[نشان شیر و خورشید] طهران: شهری به تاریخ ۲۶ رجب ۱۳۳۶ ۴۷
وزارت داخله صادره: حکومت
وزارت جلیله مالیه
تلگرافی رمزا از کفیل حکومت گیلان در جواب وزارت داخله به امور آستارا رسیده است و سواد آن را برای اطلاع آن وزارتخانه لفا ارسال شده [امضا: ناخوانا]
به محض اطلاع
[مهر]: نمره کتاب ثبت ۱۰۶۱ کارتن ۱۰ دوسیه ۲ شعبه تحریرات مهر ضمیمه ندارد.
سند شماره ۹
جوابیه اداره مالیه گیلان به حکومت رشت
[نشان شیر و خورشید]
ایالات گیلان و طوالش
سواد مشروحه جوابیه اداره مالیه گیلان به حکومت رشت
مورخه: ۱۷ برج حوت ۱۲۹۷ مقام رفیع حکومت جلیله گیلان و طوالش
نمره: ۵۱۸۸
سواد حکم تلگرافی وزارت جلیله داخله راجع به جلوگیری از دخالت دیگران در امور تحدید در ضمن مرقومه نمره ۴۹۹۱ ارسال فرموده بودید زیارت گردید. نظر به اینکه در این موضوع هم حکمی در تحت نمره ۳۸۳۵۸ از وزارت جلیله مالیه رسیده و مراتب را بهطور کامل به عرض کارگذاران وزارت جلیله مالیه رسانیده است [یک کلمه ناخوانا] از حقیقت امر کارگذاران وزارت جلیله داخله هم مستحضر خواهند شد و از آنجا در حکومت جلیله هم از تصمیم جمعیت اتحاد اسلام راجع به اخذ عایدات و تمرکز یافتن آن به اداره مالیه و مداخلاتی که در کلیه امور دارند بیاطلاع نیستند بدیهی است هرگونه جوابی که مقتضی باشد به عرض وزارت داخله خواهند رسانید محل مهر اداره مالیه گیلان نمره ۶۰۶۴
[حاشیه پایین سمت راست]: سواد مطابق با اصل است [یک کلمه ناخوانا]
سند شماره ۱۰
تلگراف وزارت داخله به کفیل حکومت گیلان راجع به جلوگیری از مداخلات دیگران در امور تحدید
دولت علیه ایران ۲۰ [ناخوانا] یونتئیل
[نشان شیر و خورشید] طهران: شهری به تاریخ ۳ حوت ۱۳۳۷ ۴۸
وزارت داخله صادره: تلگراف
کفیل حکومت گیلان
کرارا راجع به جلوگیری از مداخلات دیگران در امور تحدید تلگرافات صادره ابدا جوابی از شما نرسیده علت [یک کلمه ناخوانا] چیست البته نتیجه اقدامات اطلاع دهید [امضا، ناخوانا]
[مهر]: نمره کتاب ثبت: ۶۳۱۶/۱۹۱۵۴
کارتن ۱۰ دوسیه ۳
شعبه تحریرات: شهری
——————————
پی نوشت ها:
۱ ـــ به مجموعههای زیر میتوان اشاره کرد:
ـــ فتحالله کشاورز، نهضت جنگل و اتحاد اسلام، اسناد محرمانه و گزارشها، تهران، سازمان اسناد ملی، ۱۳۷۱
ـــ غلامحسین میرزا صالح، جنبش میرزا کوچکخان بنا بر گزارشهای سفارت انگلیس، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۹٫
ـــ رقیه سادات عظیمی: نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت خارجه، تهران، وزارت خارجه، ۱۳۷۷٫
ـــ ایرج افشار: برگهای جنگل نامههای رشت و اسناد نهضت جنگل، تهران، نشر و پژوهش فرزان، ۱۳۸۰٫
علاوه بر مجموعه اسناد موجود در ایران منتشر شده یا نشده در سال گذشته اسناد ذیقیمتی از آرشیو دولتی جمهوری آذربایجان به سازمان اسناد ملی منتقل شده است علاوه بر مجموعههای فوق اسناد پراکنده در مجموعههای دیگر میتوان یافت از جمله:
ـــ محمد نادر نصیری مقدم، گزیده اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران درجنگ جهانی اول، تهران، وزارت خارجه، ۱۳۷۴٫
ـــ ایرج افشار، قباله تاریخ، تهران، انتشارات طلایه ۱۳۶۸٫
و…
۲ ـــ ر.ک: مسعود کوهستانی نژاد، خورشید بر فراز جنگل، فصلنامه تحقیقات تاریخی گنجینه اسناد (ویژهنامه نهضت جنگل) شماره ۴۳ پائیز ۱۳۸۰، ص ۲۰ به بعد.
۳ ـــ محمدجواد صاحبی، سید جمالالدین اسدآبادی، تهران، فکر روز ۱۳۷۵، صص ۱۴۴ ـــ ۱۴۳٫
۴ ـــ ابراهیم فخرائی، سردار جنگل میرزا کوچکخان، تهران، جاویدان، چ یازدهم ۱۳۶۶، ص ۲۲ و ۲۳ و همچنین غلامرضا و رهرام، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران درعصر قاجار، تهران، معین، ۱۳۶۹، ص ۳۸۵٫
۵ ـــ حمید عنایت، اندیشه سیاسی اسلام معاصر ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چ سوم ۱۳۷۲، ۲۱۴٫
۶ ـــ اسماعیل رائین، قیام جنگل، تهران، جاویدان، ۱۳۵۷، ص ۴۴٫
۷ ـــ فخرائی، پیشین، ص ۴۶۴ به نقل از یحیی دیوسالار.
۸ ـــ ملکالشعرای بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران تا انقراض قاجاریه، تهران، امیرکبیر، چ چهارم، ۱۳۷۱، جلد اول، ص ۱۶۷٫
۹ ـــ ورهرام، پیشین، ص ۳۵۲٫
۱۰ ـــ بهار، پیشین ص ۱۶۷ همچنین علیاصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، مدیر، ۱۳۷۵، ص ۶۲۱٫
۱۱ ـــ فخرایی، پیشین ص ۹۱ و ۹۰٫
۱۲ ـــ سند شماره ۱ از مجموعه حاضر.
۱۳ ـــ سند شماره ۲ از مجموعه حاضر.
۱۴ ـــ سند شماره ۳ از مجموعه حاضر.
۱۵ ـــ سند شماره ۴ از مجموعه حاضر.
۱۶ ـــ سند شماره ۴ از مجموعه حاضر.
۱۷ ـــ سند شماره ۵ از مجموعه حاضر.
۱۸ ـــ نامههای وزارت داخله با شمارههای ۳۱۱۸۰ ـــ ۳۷۹ یافت نشد.
۱۹ ـــ سند شماره ۷ از مجموعه حاضر.
۲۰ ـــ هیچیک از احکام موجود نمیباشد.
۲۱ ـــ هیچیک از احکام موجود نمیباشد.
۲۲ ـــ سند شماره ۹ از مجموعه حاضر.
۲۳ ـــ سند شماره ۱۰ از مجموعه حاضر.
۲۴ ـــ سند شماره ۱۱ از مجموعه حاضر.
۲۵ ـــ سند شماره ۱۲ از مجموعه حاضر.
۲۶ ـــ سند شماره ۱۳ از مجموعه حاضر.
۲۷ ـــ سند شماره ۱۵ از مجموعه حاضر.
۲۸ ـــ هیچیک از احکام موجود نبود.
۲۹ ـــ سند شماره ۱/۱۷ و ۲/۱۷ از مجموعه حاضر.
۳۰ ـــ سند شماره ۱۸ از مجموعه حاضر.
۳۱ ـــ سند شماره ۱۹ از مجموعه حاضر.
۳۲ ـــ سند شماره ۲۰ از مجموعه حاضر.
۳۳ ـــ سند شماره ۲۱ از مجموعه حاضر.
۳۴ ـــ برابر با ۸ اسفند ماه جمادیالاول ۱۳۳۸٫
۳۵ ـــ اداره بلدیه فعالیتهای شهرداری فعلی را انجام میداد.
۳۶ ـــ دایره نواقل در حال حاضر با نام اداره راه و ترابری است.
۳۷ ـــ برابر با ۲۰ بهمن ماه.
۳۸ ـــ برج حمل برابر با فروردین ماه است ۱۴ جمادیالثانی ۱۲۳۶٫
۳۹ ـــ ۸ جمادیالثانی ۱۳۳۶ / ۲ / حمل / ۱۲۹۷٫
۴۰ ـــ ۱۹/۱۲/۱۲۹۷٫
۴۱ ـــ ۲۸ شوال ۱۳۳۶ هجری قمری.
۴۲ ـــ برابر با اسفند ماه.
۴۳ ـــ ۵ ربیعالثانی.
۴۴ ـــ برج جدی خوانده شد که برابر با دیماه میشود مطابق با ۱۵ ربیعالثانی ۱۳۳۷۶ هجری قمری.
۴۵ ـــ یک کلمه ناخوانا.
۴۶ ـــ در پی، پیرو.
۴۷ ـــ ۱۸/۲/۱۲۹۷ شمسی.
۴۸ ـــ ۳/۱۲/۱۲۹۷ برابر با ۲۱ جمادیالاول ۱۳۳۷٫
.
.
منبع: ماهنامه زمانه، س۲، ش۱۵، آذر۱۳۸۲، ص۳۰-۳۴٫
