محمدجواد مقدمی شهیدانی

رشته محبت مردمان گیلان به اهل بیت علیهم السلام، به سال­های صدر اسلام بر می­گردد؛ به زمانی که دیلمیان از طرف حاکم ساسانی به حکمرانی یمن گمارده شده بودند و «شهر بن بازان دیلمی» حاکم یمن، از طرف شاه ساسانی مأمور به نابودی آئین نوپدید و پیامبرش(ص) شد ولی محبت و جذبه رسول الله(ص) دامنگیرش شد، تا پای جان در این راه پر بهجت ایستاد و نامش به عنوان نخستین فرد ایرانى و گیلانی که در راه اسلام به شهادت رسید، ابدی شد.[۱]

عشق گیلانیان به اهل بیت(علیهم اسلام) را پیشینه­ای پررنگ است. این دیرینه­ پی به زمان­های کهن بر می­گردد؛ به زمانی که سادات علوی را در پشت کوه­های دیلم پناهی بود از تیغ تعصب خلفای اموی و عباسی، به زمانی که امامزادگان شهید را در نزد ایشان قدر و منزلتی بی‌مانند بود که مکان پیرامونی مرقد هر کدام، بستر بنای شهر و روستا و تمدنی نوپدید گشت و مقبره هرکدام از این حضرات، گره­بند حاجات مردمان معتقد این سامان. شعله عشق گیلانیان به آل الله علیهم آلاف التهیه و الثناء دیر زمانی است که در این دیار بیدار، روشن است و روشنی بخش! چه جای تعجب است این محبت مثال زدنی گیلانی­ها به اهل بیت عصمت علیهم السلام در یومنا هذا -که همه ایران مفتخر به ارادت به انوار مقدسه ایشان است ـ، وقتی که در عصر تعصبات کور نواصب و منحرفین از مذهب حقه ـ که در ایران قدیم، کم­ شمار هم نبودند ـ، دیلمیان و گیل مردان، حتی پیش­تر از آنکه اسلام بیاورند، محبت اهل بیت پیامبر(ص) را باور کردند و به ایشان پناه دادند و در پناه ایشان نجات و فخر و فلاح ابدی یافتند.   

این است که تعدادی از فرزندان این سامان، ـ آل بویه قهرمان ـ وقتی که با استمداد از انوار مقدسه اهل بیت علیهم السلام و تحت تربیت الهی ایشان برای اولین بار بغداد را گرفتند و خلافت عباسی را در مقابل شیعه به زانو درآوردند، هم ایشان برای اول بار به سال ۳۵۲ق عزاداری بر اباعبدالله علیه السلام را به صورت رسمی آنهم در بغداد مرکز خلافت مسلمین به صورت علنی برپا کردند، دستور دادند مردم بغداد اماکن کسب و حرفه را ببندند، جامه سیاه به نشانه عزای سیدالشهداء(ع) بپوشند و بگردند و بگریند.[۲] اهمیت این اقدام آل بویه وقتی روشن­تر می­شود که بدانیم آل بویه گیلانی ـ که در محیطی با اکثریت اهل سنت به فعالیت می­پرداختند ـ، در رسمیت بخشیدن به عزاداری علنی برای سالار شهیدان، حتی از «فاطمیون مصر» -که به نام اهل بیت(ع) حکومت می­کردند و شیعه اسماعیلی بودند هم پیش­قدم­ ترند. زیرا یازده سال بعد از این اقدام آل بویه، در عمومی کردن مراسم عاشورا، حکومت فاطمی و شیعیان مصر چنین برنامه ­ای را پی­ گرفتند.[۳]   

برخی تاریخچه تعزیه و هنر نمایشی آئینی را به همان دوران برگردادنده، آن را ادامه دسته ­گردانی­ها و سیاه­پوشی­ها و شیوه‌های عزاداری زمان آل بویه دانسته­ اند، که در زمان حکومت صفویه، به اوج شکوفائی خود رسیده است.[۴]

حال وقتی که تاریخچه عزاداری علنی، آنهم برای اولین بار، به نام گیلانیان و به دست برخی از فرزندان ایشان آنهم فرسنگ­ها دورتر از گیلان رقم خورده است، جوشش این عشق و ارادت در سرزمین گیل و دیلم حکایت­ها باید داشته باشد.

در گیلان دیروز و امروز، جوشش عشق به آستان اهل بیت علیهم السلام، نمودها و نمادهای پرشماری در عرصه آئین­های عزاداری داشته است که برخی از آنها بر طبق شواهد تاریخی و تاریخ شفاهی، سابقه چند صد ساله دارند. «علم­بندی» و «علم‌واچینی»، برگزاری دهه­ های عزاداری سنتی بر اساس تاریخ شمسی، مراسم سوزناک زنانه «زاری بی­زاری» در صبح روز عاشورا، آئین «خیمه سوزان» در عصر عاشورا، «دسته­ گردانی»، «زنجیرزنی»، «تعزیه­ گردانی»، «روضه­ های خانگی» دویست­ ساله و صدساله، جلسه­ ها و هیئت­های مذهبی ثابت، تنها بخشی از آئین­های عزاداری پرشمار گیلانی­ هاست. سیری در چرائی، چیستی و چگونگی این آئین­ها گواهی خواهد بود بر پیشینه ارادت گیلانیان در رثای اهل بیت علیهم السلام.

در میان همه سنت های عزاداری، علم واچینی روستای شاه شهیدان را باید بزرگ ترین مراسم عزاداری سنتی مردم گیلان دانست که در ایام غیر محرم بر پا می گردد.  این مراسم تنها مراسمی است که با هدف احیای تاریخ شمسی شهادت سالار شهیدان(ع) در ایران برگزار می شود و پس از مراسم قالیشویانِ کاشان، دومین مراسم عزاداری بزرگ در ایران است که بر اساس تاریخ شمسی برگزار می­گردد، با این تفاوت که مراسم قالیشویان در عزای سلطان علی بن محمد باقر (ع) در مشهد اردهال برگزار می شود ولی مراسم علم واچینی با نام و یاد سیدالشهداء(ع) اجین شده و از این حیث، مراسمی منحصر به فرد در ایران محسوب می­شود.  

آئین علم بندی و علم واچینی در روستای شاه شهیدان
آئین «علم واچینی» سنتی است فراگیر در ناحیه گیلان که در رثای سید الشهدا(ع) اجرا می­شود. اهمیت این سنت تا آن درجه است که تقریباً تمام منابعی که به آئین­های مذهبی گیلان پرداخته ­اند، به عنوان اولین آئین مذهبی «علم‌واچینی» را بررسی کرده‌اند.[۵]

گرچه این سنت مذهبی امروزه در محرم هر سال و در مناطق زیادی از گیلان اجراء می­شود و با نوع عزاداری­های محرم در آمیخته است اما با شکوه­ترین نمونه[۶] و بلکه خواستگاه آن را باید در روستای «شاه شهیدان» از توابع عمارلوی رودبار یافت که مردمانش با تمسک به فلسفه­ ای خاص، همه ­ساله در زمانی مشخص ـ معمولاً نیمه مردادماه[۷] هر سال ـ به همراه یک دهه اقامه عزاء در رثای سیدالشهداء(ع)، به «علم‌بندی» و «علم‌واچینی» می­پردازند. «شاه شهیدان» مزار امام­زادگان محمد و هادی علیهما السلام از نوادگان امام چهارم هستند که صاحب کرامات عدیده و مقامات عالیه­ اند. سالم­ بودن اجساد مطهر ایشان در جریان تعویض ضریح مطهر در سال ۱۳۶۲ش، که به تأیید مراجع مذهبی استان رسید و در مطبوعات معتبر منعکس شد، تأییدی بر این مدعاست. جنس این کرامت و اشتهار این امام زادگان و نیز مراسم مذهبی سنتی مجاورین ایشان از جهات متعدد، مشابه بقعه مبارکه مشهد اردهال در کاشان است.

در جریان «علم‌بندی»، تعدادی از پارچه‌های رنگی را به نیت و نشانه یاران سیدالشهدا(ع) بر سر چوبی بلند می­بندند که این کار با آدابی خاص و همراه با نوحه خوانی و عزاداری برگزار می‌گردد. بعد از «علم‌بندی»، این علامت در همه مراسمات عزاداری مردم حضور دارد و مردم به آن تمسک و تبرک می­جویند، تا روز دهم که همان روز عاشورای نمادین باشد، در طی مراسم ویژه­ای به نام علم‌واچینی، به نیت شهادت سیدالشهداء(ع) و اصحاب و یاران ایشان و به منظور توجه دادن به پراکندگی سپاه سیدالشهدا(ع) این پارچه­ ها را از عَلَم چوبی باز می­کنند. معمولاً تکه­ هایی از پارچه­ های رنگی باز شده از علامت را مردم برای تبرک با خود می­برند. همخوانی مداحان در مراسم علم واچینی که عصر عاشورا را تصویر می­کنند، با اشک و ناله جماعت عزادار همراه شده، فضایی را می­آفریند که بسیار حُزن­آلود، حس­ برانگیز و معنوی­ست.

در مورد فلسفه این مراسم مذهبی سنتی در برخی منابع مکتوب و شفاهی سخنی گفته می­شود که به عقیده نگارنده نمی‌تواند صحیح باشد. آنچه مطرح می­شود اشاره به سبک زندگی کوچ­ نشینی مردمان «شاه شهیدان» دارد که با توجه به آن، مردم روستا به دلیل کوچ زمستانه، در سال­هائی که محرم در زمستان واقع می­شد و آنان موفق به اقامه عزا در آستان مبارکه امام­زادگان محمد و هادی علیهما السلام نمی­شدند، به منظور جلوگیری از این سلب توفیق، در تابستان دهه­ای را به نیت دهه اول محرم، به عزاداری می­پرداختند که روز دهم مقارن با «علم‌واچینی» می­شد.

اما با مطالعه در منابع تاریخی و مراجعه به منابع شفاهی، معلوم می­شود که در تمام ازمنه، علی رغم سرمای شدید، روستا هرگز خالی از سکنه نمی­شده است که مراسم محرم در آنجا برقرار نباشد، گرچه اکثریت مردم روستا زمستان را به مناطق گرمسیری کوچ می­کرده­ اند. از این گذشته، چرا باید دقیقاً نیمه مردادماه موعد برقراری عزای ده روزه باشد، با آنکه در برخی موارد با ایام شادی اهل بیت(ع) ـ به تاریخ قمری ـ مقارنت دارد. این است که به عقیده نگارنده، توجه مردم منطقه به تاریخ شمسی واقعه عاشورا، می­تواند توجیه قابل باورتری برای برگزاری این مراسم باشد. مراسمی از جنس آنچه در کاشان، به نام «قالیشویان» برگزار می­شود[۸]. با این تحلیل، «علم‌واچینی» را بعد از آئین قالیشویان کاشان، باید دومین آیین مذهبی اسلامی که به تقویم خورشیدی برپا می‌شود، بر شماریم.

در میان مطالبی که در زمینه «علم­ واچینی» به نگارش درآمده است، گاه مطالب مضحکی به چشم می‌خورد که گذشته از غیر مستند بودن و تکیه بر منابع غیر معتبر یا احتمالات صرف و نیز ایجاد فرح و سرور برای خوانندگان مطلّع، پی­آمد و ثمره دیگری به همراه ندارد؛ از جمله این سخنان طرح احتمال پیوند تاریخی این مراسم کاملاً مذهبی در رسوم گذشته اقوام ایرانی قبل و بعد از اسلام از جمله جشن پایان کار کشاورزی، باران­خواهی و دفع بلا،[۹] و از آن سخیف­تر سخنی است که پیشینه این مراسم مذهبی را به پیش از اسلام برگردانده که نوحه­ سرائی در آن اشاره به فقدان سیاوش ـ شاه­زاده اسطوره­ای ایران باستان ـ داشته است.[۱۰]

در سالیان اخیر به جای نیمه مردادماه، برای تسهیل حضور مشتاقان از نقاط مختلف ایران، آخرین جمعه نزدیک به نیمه مرداد، برای برگزاری مراسم علم واچینی، اعلام می­شود. این مراسم سنتی – مذهبی امسال در تاریخ ۲۳ مردادماه در محل روستای شاه شهیدانِ رودبار برگزار می­گردد.

راه های دسترسی :
۱- رودبار؛ رستم آباد، روستاهای  دفراز، سیبن، گلنگش، شاه شهیدان.

۲- لاهیجان، سیاهکل، دیلمان، آسیابر، شاه شهیدان.

۳- رستم آباد؛ دشتویل، بره سر، نوده، ناش، آسیابر، شاه شهیدان.
۴- رستم آباد؛ دشتویل، بره سر، سیبن، گلنگش، شاه شهیدان.
۵- لوشان؛ جیرنده، پشتکلا، ناش، آسیابر. شاه شهیدان.

پی ­نوشت­ها

[۱] . خدمات متقابل اسلام و ایران، ج۱، ص۸۵؛ برای مطالعه بیشتر درباره حکومت دیلمیان یمن ر.ک: خدمات متقابل اسلام و ایران ج۱ صفحات ۸۲- ۹۵٫

[۲] . المنتظم، ابن جوزی، ج۷، ص۱۵؛ انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، ص۲۷۳٫

[۳] . بویهیان، ج۱، ص۲۲۴٫

[۴] . ایران در دوره سلطنت قاجار، ص: ۳۹۹٫

[۵] . برای مطالعه بیشتر در این باب ر.ک: آئین­ها و باورداشت­های گیل و دیلم، محمود پاینده، ص ۲۰۱؛ جشن­ها و آئین­های مردم گیلان(۲)، محمد بشرا و طاهر طاهری، صص ۱۵-۲۸ ؛ تاریخ سنگر، مهدی اقبال، صص ۲۸۳-۲۸۷؛ کتاب گیلان، گروه پژوهشگران، ج۱، ص۵۵۶؛ سیمای کوچان، محمدمهدی بحرالعلوم، ص۱۲۵؛ رودبار چشمه همیشه جاری زیتون، غلامرضا هدایتی شهیدانی، ص۳۱۴؛ مجله گیله­وا، ش ۱۴، ص۷، مقاله «علم ­واچینی در شاه شهیدان»، ایرج هدایتی شهیدانی.

[۶] . فرهنگ عامیانه زیارتگاه­های گیلان، م.پ.جکتاجی، ص۱۰۲٫

[۷] . امام­زاده­های گیلان، قاسم غلامی، ص۷۹٫

[۸] . آیین سنتی و مذهبی قالی شویان فین کاشان همه ساله در دومین جمعه مهرماه در مشهد اردهال در ۴۲ کیلومتری غرب کاشان برگزار می‌شود.

[۹] . جشن­ها و آئین­های مردم گیلان(۲)، محمد بشرا و طاهر طاهری، ص۲۷٫

[۱۰] تاریخ سنگر، مهدی اقبال، ص ۲۸۶٫