وقتی رزمنده کلاه آهنی ­اش را قرض نداد!

عبدالحسن مسلمی شهیدانی

خط سیر زندگی این رزمنده با تصویری باورپذیر و دوست­ داشتنی از کوچ تابستانه گالش­ها به روستای معنوی «شاه شهیدان» آغاز می­ شود، با حضور در رشتِ قبل از انقلاب ادامه می­یابد، به سالن سینماهای رشت می­ رسد، از زمین­های خاکی والیبال روستائی و سالن­های کشتی و بوکس شهری عبور می­کند، در پادگان­های ارتش شاهنشاهی امتداد می­یابد، از کنار ویلای برادر شاه می­گذرد و به دانشگاه گیلان و دانشکده تربیت بدنی می­ رسد…

موقعیت­های متنوع و بدیع

کتاب «آقا کلاه آهنی­تو به من می­دی؟»[۱]، پیش از آن­که روایت روزهای حماسه و دفاع از زبان یک رزمنده پرشور گیلانی باشد، قصه سرگذشت جوانی روستائی است که هم­زمان با تعیین­ کننده­ ترین حوادث تاریخ معاصر ایران، از روزهای خاطره‌انگیز روستا فاصله می­گیرد، با حوادث گوناگون همراه می­ شود و موقعیت­ های منحصر به­ فردی را تجربه می­کند. این است که کتاب مذکور حاوی برش­ های متنوعی از دوران مبارزه، دوران پیروزی انقلاب اسلامی، و دوران دفاع مقدس است.

این تصاویر، واقعی­اند

گرچه پرداخت حرفه­ای و تدوین مناسب کتاب را نباید نادیده گرفت، اما آنچه قصّه «غلامرضا هدایتی شهیدانی» را خواندنی کرده، انتخاب «آنان»­های تصویری هوشمندانه­ ای است که با زبانی ساده، بی­ پیرایه و هنرمندانه از قاب تصویر ذهنی راوی به قالب واژگان و جملات منتقل، و به بهترین وجه روایت شده است. روایتی صادقانه که راوی آن خود را قهرمان قصه خویش معرفی نمی­ کند و در لابه­ لای کلمات به دنبال القای تصویری واقعی از انقلاب و  جنگ است. البته این نه به معنای برداشت­های صددرصد درست از مسائل است، بلکه به معنای سعی مشکور راوی در پرهیز از غلوّ، اغراق، خلاف­گوئی عامدانه و دیگر آسیب­ های جدی تاریخ شفاهی است.

تحول در مکتب انقلاب و امام

مسئله مهمی که در سیر زندگی این رزمنده گیلانی قابل پیگیری است، تحول عمیق وی در کوران حوادث مربوط به انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است. او که در فصل­ های اول کتاب، خواننده را یاد شخصیت اول داستان «کباب غاز» می­اندازد، و مصادیق زیادی از شیطنت­ها و شرارت­های خودش بیان می­کند، به یکباره در صف رزمندگان داوطلب قرار می­گیرد و «حضور در جبهه» به رویه روتین زندگی­ اش تبدیل می­شود.

این مسئله مهمی است که توجه داشته باشیم نسل معنوی انقلاب و جنگ، در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی معمولاً در فضای عمومی جامعه فاسدِ «شه ­ساخته» نفس کشیده بودند و هنر معمار کبیر انقلاب اسلامی، تغییر ماهوی و تربیت معنوی این نسل نوخاسته بود. این است که جوانی از سالن سینمای فاسد فیلم فارسی –و بلکه از جاهایی بسیار بدتر- به سنگر نبرد کشیده می­شود و این –از باب کثرت مصادیق و به واسطه حجاب قرابت- برای خواننده و راوی امری عادی­ست! که به راحتی از کنار آن می­گذرند و معمولاً در این معبر مهم، مکثی صورت نمی­گیرد. حال آنکه اگر چنین تغییر شگرفی در غیر از فضای انقلاب مشاهده می­شد، موجب تعجب همگانی بود.

ناگفته­ های شنیدنی و قابل تأمل

یکی از ویژگی­های قابل تقدیر کتاب، واگویه حقائق تلخی است که راوی با آن­ها مواجه شده است؛ اشاره به برخوردهای نامناسب و خشونت­ های غیرضروری برخی از اعضای نهادهای انقلابی، اشاره به بند و بست­های اداری و پیدایش مسئله رانت­خواری در سطوح خُرد، ورود به بحث اختلافات، صف­کشی­ ها و درگیری مسئولین در زمان بنی صدر و تاثیر مستقیمش در شؤون مختلف اجتماعی -حتی قضاوت-، بیان ترس و اضطراب برخی رزمنده­ها و حتی خود راوی در صحنه نبرد، اشاره به مشقت­ها و اضطرارهای ویژه رزمنده­ ها، بیان برخی بی­ تدبیری­ ها که موجب افزایش تلفات انسانی می­شد، بیان نکاتی در شایعه­ سازی­ها و طعنه­ های ناجوانمردانه عافیت­ طلبان بدبین نسبت به رزمنده­ها و دفاع مقدس، نمونه­هائی از این حقائق تلخ ناگفته یا «کمتر گفته شده» هستند.  

از «شاه شهیدان» تا «کربلای شهیدان»

خط سیر زندگی این رزمنده با تصویری باورپذیر و دوست­ داشتنی از کوچ تابستانه گالش­ها به روستای معنوی «شاه شهیدان» آغاز می­ شود، با حضور در رشتِ قبل از انقلاب ادامه می­یابد، به سالن سینماهای رشت می­رسد، از زمین­های خاکی والیبال روستائی و سالن­های کشتی و بوکس شهری عبور می­کند، در پادگان­های ارتش شاهنشاهی امتداد می­یابد، از کنار ویلای برادر شاه می­گذرد و به دانشگاه گیلان و دانشکده تربیت بدنی می­رسد، و از آنجا به معلمی در مدارس روستائی، به فرار از پادگان هوانیروز، به نائب قهرمانی در مسابقات کشوری بوکس در تبریز، به مرقد مطهر امام رئوف(ع) در مشهد و بعدتر به سنگرهای حماسه و دفاع کشیده می­ شود. راوی پس از عبور از گذرگاه­های خطرناک جنگ، و حضور در اشتغالات روزمره بعد از جنگ، به سرزمین مادری و به رؤیای زیبای دوران کودکی­اش برمی­گردد؛ او پس از تجربه دوباره کوه­پیمائی و کوچ از میان کوهساران سرسبز، به پابوس «شاه شهیدان» -این امامزادگان عشق- می­رود و داستان زندگی پرفراز و نشیب­ش را در همان­جا تمام می­کند. به نظر می­رسد بعد از حسرت ندادن کلاه آهنی به رزمنده نوجوان در شب عملیات –که نام کتاب را هم از همان حسرت وام گرفته­اند-، حسرت دوری از خاطرات زیبای کودکی و بازخوانی روزهای ارادت کودکانه به «شاه شهیدان»، پررنگ­ترین حسرت راوی است که آرزوی تحقق نیافته و حسرت خلبانی جنگ، اصلاً قابل مقایسه با آن نیست. با همه این تفاصیل، کتاب در مجموع سرشار از سوژه­های داستانی ناب و ایده­های ادبی بدیع است که می­تواند به عنوان منبعی قابل توجه برای نگارش رمان و فیلم­نامه با موضوع انقلاب و جنگ، مورد استفاده نویسندگان و هنرمندان قرار بگیرد.        

 حاشیه بر پاورقی­

سنت پاورقی­ نویسی یکی دیگر از محسّنات کتاب است که صرف نظر از محتوای جهت­ دار و گزنده برخی پاورقی­ها –از جمله در مورد بنی­صدر-، خواننده اطلاعات ذی­قیمتی را از راه مطالعه آن­ها به دست می­آورد. البته پاورقی­ ها از حیث ضعف مستندات و منابع، جهت­ دار بودن و عدم اتقان برخی گزاره­ها، جای نقد و بررسی علمی دارد که در حوصله این دفتر نمی­گنجد و چه بسا به شرط توفیق و حیات، به همین قلم یادداشتی مستقل در این زمینه نوشته شود.

—————————