آیت الله محمد محققی لاهیجانی نماینده اسلام در اروپا

محمدجواد نورمحمدی

اشاره: همزمان با ایام رحلت مرحوم آیت الله محمد محققی لاهیجانی بنیانگذار مسجد امام علی هامبورگ آلمان و نماینده آیت الله العظمی بروجردی در اروپا در روز ۲۱ مرداد ۱۳۴۸ ( مصادف با ۲۸ جمادی الاولی ۱۳۸۹ق) سایت رنگ ایمان شرح حالی از زندگی و فعالیت های این عالم برجسته را بیان می کند. گفتنی است که امروزه آیت الله رضا رمضانی گیلانی به عنوان نماینده مرجعیت شیعه و با حکم از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، مسجد امام علی هامبوگ را اداره می کند.

×××

تولد

حضرت حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد محققی رشتی در سال ۱۳۲۸ه.ق در لاهیجان به دنیا آمد.[۱] پدرش آقا میرزا کاظم[۲] از مردان باتقوا و پرهیزگار روزگار خویش بود. استاد محققی در خانواده مذهبی میرزا کاظم کودکی را پشت سر گذاشت و جان خویش را با محبت های سرشار پدر و درآمد حلال خانواده اش آماده تلاش فردا کرد.

تحصیلات

استاد محققی چون همه کودکان پای به مدرسه گذاشت و دروس مدارس را با موفقیت ادامه داده، موفق به گرفتن دیپلم شد. پس از آن به تحصیل علوم اسلامی روی آورد و مدتی در رشت و خراسان، تهران به تحصیل پرداخت و در این مدت تا بخشی از سطح پیش رفت البته نامی از اساتید وی در این دوران ثبت نشده است.[۳] پس از آن در سال ۱۳۵۱ه.ق[۴] در حالی که سن ایشان در حدود ۲۳سالگی بود، به حوزه علمیه رهسپار شد و تحصیلات علوم اسلامی را پی گرفت و بقیه دروس سطح حوزه را در محضر استادان فراگرفت وی به درس خارج بزرگان حوزه راه یافت و از محضر آنان بهره های فراوان برد. ایشان در دوره درس خارج بیشترین استفاده را از درس آیت الله حاج عبدالکریم حایری برد.

پس از رحلت آیت الله حائری(ره) مدتی به همدان رفته، در آن شهر به خدمات دینی و فرهنگی پرداخت و پس از آن باز به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و مطالعه و تحقیق پرداخت. وی با توشه ای که از علوم جدید و قدیم داشت، در حوزه علمیه قم به تدریس فلسفه و طبیعیات پرداخت. سبک تدریس فلسفه وی ابتکاراتی داشت که نظر آیت الله العظمی بروجردی را نیز به خود جلب کرد، از دروسی که ایشان علاوه بر فلسفه تدریس می کرد هیئت، فیزیک و طبیعیات، ریاضیات و زبان فرانسه بود و عده زیادی از فضلای برجسته قم در آن شرکت می کردند. حضرت آیت الله العظمی آقا موسی شبیری زنجانی درباره تدریس ایشان فرمود:

«آقای محققی یک درسی هم داشت که در آن اطلاعات جدیدی که غالب طلاب به آن احتیاج داشتند، به صورت تلفیقی با دروس حوزه مطرح می کردند. بنده هم درس ایشان می رفتم، در آن درس نیز اتفاقا آقا سید عبدالجواد جبل عاملی که استاد شرح لمعه ما بود شرکت می کردند».[۵]

دوران تحصیل استاد محققی با نابسامانیهای زیادی برای حوزه های علمیه مقارن و فقر و گسیختگی گسترده ای حاکم بود. در این زمان آقا شیخ محمدتقی نیز در اثر فقر شدید برای مدتی موفق به ادامه تحصیل نشد و به تجارت پرداخت. پس از مدتی تلاش اقتصادی عالم جلیل القدر و فقیه وارسته و فرزانه آیت الله حاج شیخ محمد تقی بافقی او را از ادامه این کار بازداشت و او نیز در پی سخن مرحوم بافقی از کار دست کشید.

بخشی از حیات پربار استاد محققی به تبلیغ و رساندن پیام دین به مردم گذشته است. استاد محققی پس از وفات پدر همسرش، آقا سید محمد مدرس سعیدی یزدی به یزد رفت و در آن شهر به فعالیت پرداخت و در اثر تلاش مشفقانه در قلوب مردم جای گرفت.

تا اینکه در سال ۱۳۷۱ق در حالی که از حیات پربرکتش ۴۳سال می گذشت، به تهران مهاجرت کرد و به تدریس در دانکشده معقول و منقول ( الهیات) پرداخت و دانشجویان دانشگاه تهران نیز از خوان اندیشه مذهبی وی بهره بردند.[۶]  

استادان

سیر تحصیلات استاد محققی هماره با اندرزهای استادان پربار و موفقیت آمیز بوده است. و آنان بوده اند که استعدادهای شاگرد را شکوفا و خلاقیت های وی را جستجو و تربیت می کرده اند. به پاس داشت مقام والای استادان به یادی مختصر از معلمان ایشان می پردازیم.

۱ – آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری

از بزرگترین استادان آقا شیخ محمد محققی است که درس خارج را در خدمت ایشان شاگردی کرده است.

۲ – آیت الله العظمی سیدمحمد تقی خوانساری [۷]

استاد محققی بخشی از دوره سطح را در خدمت آقا سید محمد تقی خوانساری که جامع بین علم و عمل و بسیار با ورع و پرهیزگار بود، گذرانده است.

۳ – آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی[۸]

این فقیه فرزانه نیز از استادان دوره سطح استاد محققی است.

۴ – استاد میرزا محمد همدانی ( ۱۳۶۵ – ۱۳۱۵ه.ق) [۹]

استاد محققی در دوره سطح از محضر ایشان بهره برده است، میرزا محمد همدانی در همدان به دنیا آمد. و پس از استفاده علمی از محضر فرزانه عارف آیت الله حاج شیخ علی گنبدی ( از شاگردان آخوند ملا حسینعلی همدانی و مدفون در شیخان) و آیت الله حاج شیخ علی دامغانی به تهران رفت و از حوزه دروس عقلی حکیم و عارف فرزانه حکیم ملا محمد هیدجی، آیت الله علی مدرسی و آقا شیخ عبدالنبی نوری عراقی بهره برد. سپس به قم آمده، از محضر آیت الله حائری مؤسس حوزه بهره برد و خود حوزه درس تشکیل داد و بسیاری از فضلا از بیان زیبای او بهره مند شدند. ایشان در جمعه ۲۲ ماه محرم وفات و در قم به خاک سپرده شد.

۵ – استاد ادیب طهرانی[۱۰]

۶ – آیت الله حاج شیخ عباس تهرانی

درباه شاگردی استاد محققی در سخنی که آیت الله حاج آقا موسی شبیری زنجانی فرمودند، چنین آمده است:
«در درسی که آقای محققی درباره علوم جدید و آشنایی طلاب با علوم و اصطلاحات علوم کلاسیک داشتند گفتند بنده می خواستم شرح منظومه سبزواری بخوانم و خدمت عده ای از اساتید رفتم اما آنچه باب طبعم بود، نیافتم ولی خدمت حاج شیخ عباس تهرانی رسیدم دیدم ایشان خیلی خوب از عهده بحث بر می آید و منظومه حکیم سبزواری را در خدمت ایشان خواندم»[۱۱]

سفر به هامبورگ و تبلیغ تشیع

از اندیشه های ارزشمند و زیبای آیت الله العظمی بروجردی ( ره) عنایت فراوان ایشان در اعزام مبلّغ به خارج از کشور بود و ایشان امکانات فراوانی را فراهم می کردند تا شیعه در جهان مطرح شود و بتواند اندیشه، آرمانها، اصول و ارزشهایش را مطرح کند و آنان را برای جهانیان با سبک نوین قدرت استدلال بیان کنند.

مرحوم محققی در جمع مسلمانان هامبورگ آلمان

از جمله این حرکت های ارزشمند اعزام حضرت حجهالاسلام محققی به هامبورگ آلمان بود که در سال ۱۳۷۵ق انجام شد.[۱۲] این اقدام ارزشمند که با توجه به درخواست ایرانیان مقیم آلمان برای اعزام روحانی به آن منطقه انجام شد و استاد محققی که با اندیشه های نو و ابزار پیشرفته آشنایی داشت و به زبان خارجی نیز مسلط بود به آن کشور فرستاده شد.این آشنایی و تسلط بر ابزار امروزی و به همراه داشتن مهارت های والای علوم اسلامی و بخصوص فلسفه برای آنانی که بخواهند آگاهانه و منطقی درباره دین بحث و بررسی کنند، بسیار مغتنم بود.

حرکت سازنده و هشیارانه آیت الله بروجردی و اقدامات شایسته استاد محققی در آن زمان بازتاب گسترده ای داشت و در روزنامه ها مورد بحث و بررسی قرار گرفت. یکی از این اقدامات احداث مسجد بزرگ هامبورگ بود که کلنگ آن به وسیله استاد محققی به زمین زده شد. در دعوتنامه مراسم افتتاح کار ساختمانی مسجد که به دو زبان فارسی و آلمانی منتشر و برای مدعوین فرستاده شد، آمده است:

«با تأییدات خداوند متعال

بر حسب دستور بزرگ پیشوای اسلامی عالم تشیع حضرت آیت الله العظمی الحاج آقا حسین طباطبائی بروجردی مدظله العالی بزرگترین مسجد اسلامی در هامبورگ بنا می شود.

هیأت ساختمان مسجد مفتخر است که بدین وسیله از جناب عالی برای انجام مراسم زدن اولین کلنگ دعوت نماید. صبح روز شنبه پانزدهم شعبان، روز فرخنده میلاد امام زمان حضرت حجه بن الحسن ( (ع)برابر ۱۳فوریه ) ۱۹۶۰از ساعت ده و نیم ساختمان مجلل ما شروع می شود. در پایان انجام مراسم از عموم محترم در Ruder-Gesellschaft Hansa e.v عمارت مقابل زمین مسجد پذیرایی خواهدش شد.

از طرف هیأت ساختمان مسجد ایرانیان در هامبورگ

نماینده حضرت آیت الله العظمی بروجردی

محمد محققی استاد دانشگاه تهران»[۱۳]

این مسجد در زمینی به مساحت ۳۸۰۰متر در کنار دریاچه «آلستر» در هامبورگ ساخته شده است. این مسجد که به مسجد جعفری هامبورگ مشهور است، بزرگترین و جدیدترین مسجد اروپا می باشد و دو هزار نمازگزار را در خود پذیرا است.[۱۴]

مسجد ایرانیان در هامبورگ

نماینده آیت الله بروجردی در هامبورگ آقای محققی که با علاقه کامل به امور مذهبی و راهنمایی مسلمین آلمان اشتغال دارد و جلب اعتماد طبقات پیر و جوان را کرده، سال گذشته امکان خرید زمین بسیار مناسبی را برای مسجد در کنار دریاچه آلستر که یکی از زیباترین نقاط هامبورگ است، به قیمت مناسب به عرض آیت الله رسانید و معظم له فورا دستور فرمود کلیه مبلغ از ایران حواله و به این ترتیب زمین مسجد ابتیاع شد. روز شنبه ۲۳ بهمن ۱۳۳۸ که مصادف با عید سعید مولد حضرت حجت بود (۱۵شعبان ۱۳۷۹) اولین کلنگ بنای مسجد مسلمین هامبورگ زده شد در مراسم جشن کلیه ایرانیان مقیم هامبورگ و عده ای از شخصیت های این شهر شرکت کرده بودند. علاوه بر اعضای سرکنسولگری شاهنشاهی در هامبورگ آقای دکتر عزیزی رایزن فرهنگی ایران در آلمان نیز برای حضور در جشن از کلن به هامبورگ آمده بود. آقای محققی شرح مؤثر و جامعی درباره تاریخچه و لزوم ایجاد بنای مسجد را بیان داشت و از توجهاتی که آیت الله مبذول فرموده اند، تشکر کرد. بعد متن تاریخچه به زبان فارسی و آلمانی در جعبه فلزی زیر اولین سنگ قرار داده شد. آیه ای را که حضرت ابراهیم (ع)به هنگام بنای خانه کعبه نوشته بو، بر روی لوحه سنگ تاریخ بنای مسجد مسلمین در هامبورگ حک نموده اند.[۱۵]

کتیبه سنگی که به امر مرحوم محققی و برای یادبود آغاز بنای مسجد امام علی (ع) هامبوگ ساخته شد

دوران پربرکت توقف استاد محققی در آلمان دیری نپایید و ایشان در سال ۱۳۸۳ه.ق به ایران بازگشت. هشت سال کار و تلاش پیگیر و ثمرات فراوانی را به ارمغان گذاشت. وی در بازگشت به ایران به قم آمده و ساکن شدند و تا پایان عمر شریفشان در آن دیار پر خیر و برکت زندگی کردند.[۱۶]

آیت الله بروجردی و اندیشه های زیبا

یکی از نکات قابل توجه و تحسین برانگیز در زندگی آیت الله بروجردی اندیشه های زیبا، گسترده و اصولی ایشان است که موجب افتخار شیعه است. وی دارای فکری باز و گسترده بود. ایشان در تبلیغ جهانی تشیع سعی بلیغی داشت و به کشورهای زیادی نماینده فرستاده بود تا اندیشه های اسلامی و معارف شیعی را گسترش دهند. ایشان علاوه بر هامبورگ آلمان، در آمریکا، کراچی، پاکستان، کویت، سودان، مدینه و غیر آن نماینده داشتند.

مرحوم محققی در کنار آیت الله العظمی بروجردی

سبک استدلال و ورود و خروج در مباحث فقهی و اصولی و رجالی و نیز نوآوری های ارزشمندی داشته اند که خود به صورت سبکی نوین و خاص در آمده، عده ای از بزرگان خود در حال حاضر پیرو آن سبک اند. یکی از ظرایف هایی که از محضر آیت الله بروجردی نقل شده، چنین است که آقای محققی در سفری که به ایران داشتند و از آلمان بازگشته بودند در خدمت آیت الله بروجردی اظهار نگرانی کردند که ما در آن جا مشکلی داریم و آن اینکه آقایان نوعا همراه خانمهایشان به مسجد می آیند و متأسفانه خانم ها وضع حجابشان مناسب نیست اگر سختگیری کنیم کار پیش نمی رود. چه باید بکنیم. آیت الله بروجردی فرمودند:

«نه، سخت گیری نکنید به اقل حجاب اسلامی اکتفا بکنید. اینان بعدا که بیشتر آمدند و آشنا شدند درست می شوند. ابتدا سخت نگیرید.»

آقای محققی از این وسعت نظر و دید باز آیت الله بروجردی بسیار خوششان آمده بود.[۱۷]

آری این ظرافت هاست که موجب تقویت این دین می شود و البته با تسامح و برخورد سهل انگارانه با اندیشه های دینی بسیار متفاوت است. استاد محققی در نامه ای که برای مرحوم سید علیرضا ریحان یزدی نوشته، چنین آورده است:

«بعضی از دختران آلمانی که به کیش مقدس اسلام مشرف می شوند، تدبر و آشنایی آنان به قرآن مجید از اکثر ما مسلمانان بیشتر است». [۱۸]

خانواده استاد محققی

تاریخ ازدواج مرحوم مشخص نیست. وی با دختر مرحوم حجه الاسلام آقا سید مدرس سعیدی که از روحانیون یزد بود، ازدواج کرد و خانواده ای متدین و فرهنگی را تشکیل داد. حاصل این ازدواج دو فرزند پسر به نامهای محمد علی و محمد جواد و دو دختر می باشند.[۱۹]

آداب معاشرت و مردم داری

از روحیّه های پاک و زیبای استاد محققی آداب معاشرت بسیار جذاب و دلنشین ایشان و تلاش فراوان ایشان در خدمت به مردم است. وی در هر منطقه که برای تبلیغ و ترویج شریعت اسلام گامی نهاد، مورد استقبال فراوان مردم قرار می گرفت و جذابیّت سخن وی و معاشرت و مردم داری ایشان اثر فراوانی در افراد می گذاشت و شیفته برخورد مفید ایشان می شدند. وی در یکی از ایاّم که مدتی در یزد رحل اقامت افکنده بود، بطوری مورد توجه مردم قرار گرفت و از پایگاه اجتماعی و محبوبیت مردمی برخوردار شد که مردم می خواستند وی را برای نمایندگی از یزد به مجلس شورای ملی بفرستند امّا ایشان نپذیرفت و نسبت به شخص دیگری توصیه کرد.

وفات

ستاره حیات استاد محققی رو به افول گذاشته بود و از عمر وی ۶۱ بهار گذشته بود در حالی که عمر چندانی نکرده بود بر اثر سکته قلبی چشم از جهان فرو بست و به دیار جاودانه سفر کرد. پس از انجام مراسم با شکوهی در قبرستان ابوحسین قم مقبره «بقعه العلما» دفن گردید.

———————————-

پی نوشت ها:  

[۱] . آینه دانشوران، سید علیرضا ریحان یزدی، تعلیقات ناصر باقر بیدهندی، ص۹۲؛ گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲۵۷/۲٫

[۲] . آینه دانشوران، ص ۳۱۱٫

[۳] . گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج ۲۵۷/۲٫

[۴] . آینه دانشوران، ص ۳۱۱٫

[۵] . در گفتگو با آیت الله آقا موسی شبیری زنجانی در تاریخ ۱۳۷۶/۱/۹٫

[۶] . آینه دانشوران، سید علیرضا ریحان یزدی، ص ۹۲گنجینه دانشمندان، ج ۲۵۸ – ۲۵۷/۲٫

[۷] . همان، ص ۹۲٫

[۸] . همان، ص ۳۱۱٫

[۹] . همان .

[۱۰] . همان، ص ۸۲ – ۸۱٫

[۱۱] . گفتگو با آیت الله زنجانی در تاریخ ۱۳۷۶/۱/۹٫

[۱۲] . آینه دانشوران، ص ۹۲٫

[۱۳] . همان، ص ۴۸۳به نقل از روزنامه اطلاعات ۱۴رمضان ۱۳۷۹٫

[۱۴] . همان، ص ۴۸۱ – ۴۸۰٫

[۱۵] . همان، ص ۴۸۲٫

[۱۶] . همان، ص ۹۵٫

[۱۷] . مجله حوزه، ش ۴۳ – ۴۴ص ۱۰۴مصاحبه با آیت الله سید حسین بدلا با اندکی دخل و تصرف .

[۱۸] . آینه دانشوران، ص ۴۸۴٫

[۱۹] . همان، ص ۹۵٫

منبع: ستارگان حرم، ج۳، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، زائر، قم، اول، ۱۳۷۷، ص۹-۲۰