نظرات تاریخی درباره بقعه خواهر امام رشت

رسول سعیدی زاده

یادداشت حاضر، تحقیقی کوتاه درباره احتمالات مطرح شده درباره شخصیت و بقعه خواهر امام رشت است که توسط نویسنده آن، برای رنگ ایمان ارسال شده و سایت رنگ ایمان بدون تایید محتوای آن، جهت طرح مسئله و نقد و بررسی بیشتر آن، این یادداشت را منتشر می نماید. متن اصلی این یادداشت را می توانید در این منبع دنبال کنید: مجله تاریخ اندیش، سال دوم، شماره پنجم، تابستان و پاییز ۱۳۹۸، ص ۱۰۲- ۱۰۶٫

رشت از جمله شهرهای قدیمی کشور پهناور ایران است که فلسفه به وجود آمدن آن را باید در وجود بازارهای هفتگی دانست. در شهر رشت بیش از بیست بقعه متبرکه وجود دارد که همگی آنها مورد احترام اهالی بوده و در مناسبت های مختلف مجالس باشکوه در آنها برگزار می شود. صاحبان بقاع متبرکه یا مثل صاحب بقعه خواهر امام از سادات زیدی قبل از دوره صفویه هستند، و یا مانند صاحب بقعه دانای علی از عارفان بعد از دوره صفویه، و یا سرانجام مثل شخصیت های مدفون در بقعه سادات از مشاهیر دوره مشروطه می باشند که اهالی به جهت احترام برای شان بقعه ای ساخته اند. در اینجا به معرفی بقعه خواهر امام رشت پرداخته می شود.

بقعه سیده فاطمه معروف به خواهر امام در محله سوخته تکیه و راسته مال فروشان (سمساری ها) قرار دارد. این بقعه و مسجد مجاور آن دومین مسجد قدیمی شهر رشت بوده و بنای اولیّه آن احتمالاً در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری یعنی دوره تیموری (۷۵۰- ۸۸۶ق.) ایجاد گردید. به گفته رابینو در دوره قاجاریه این مسجد «لاله شوی» نامیده می‌شد (رابینو، ۱۳۶۶: ۸۱).

صاحب آرامگاه در قرن نهم هجری قمری به امامزاده لاله شوی معروف بود، و سید ظهیرالدین مرعشی نیز در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان که در اواخر قرن نهم هجری قمری نوشته شده، از این بقعه با همین نام یاد کرده‌ است (مرعشی، ۱۳۶۴ :۲۲۰- ۲۲۱). اما به ظاهر علت این نام گذاری مربوط به نحوه کشف این مزار بوده ‌است. بنابراین، آنچه میرزا محمدحسین فراهانی از نوشته های دیگران درباره نحوه ایجاد این امامزاده نقل می کند (فراهانی، ۱۳۶۲: ۳۹)، افسانه ای بیش نبوده و به خاطر تعارض با منابع متقدم نمی تواند صحیح باشد.

علامه محمدباقر مجلسی (م۱۱۱۱ق.) به پیروی از سبط بن جوزی از فواطم اربعه: فاطمه کُبری معروف به معصومه (س) که بارگاهش در شهر قم واقع است؛ فاطمه وُسطی در شهر اصفهان؛ فاطمه صُغری مشهور به بی ‌بی هیبت در بادکوبه کشور آذربایجان؛ و فاطمه اُخری در شهر رشت یاد کرده است. وی در این باره می گوید:

«وفی رشت مزار یُـنسَب إلی فاطمه ‏الطاهره اُخت الرّضا (علیهما السّلام، ولعلها غیر من ذکرنا، فقد ذکر سبط ابن الجوزی فی تذکره خواص الامه فی ضمن بغداد: بنات موسى بن جعفر (علیهما السلام) أربع فواطم: کُبرى، ووُسطى، وصُغرى، واُخرى. والله أعلم.» (مجلسی، ۱۴۰۳: ۴۸/ ۳۱۷).

ترجمه: «در شهر رشت مزاری ‏به فاطمه طاهره خواهر امام رضا (ع) منسوب است که احتمالاً صاحب این مزار غیر آن دسته از دختران امام موسی کاظم (ع) است که ما اسامی آنها را قبلاً نام بردیم. از طرف دیگر سبط بن جوزی در کتاب تذکره خواص الاُمه خویش در هنگام ذکر بغداد می گوید: در میان دختران موسی بن جعفر (علیهما السلام) چهار فاطمه وجود داشتند: فاطمه کُبری (فاطمه بزرگی)، فاطمه وُسطی (فاطمه میانی)، فاطمه صُغری (فاطمه کوچک) و فاطمه اُخری (فاطمه دیگر). البته خداوند تعالی به این موضوع داناتر است.»

اما به احتمال زیاد صاحب بقعه از سادات حسنی، و یا حسینی زیدی مذهب و خواهر یک نفر از امامان زیدیه است که اوج قدرت معنوی آنان در شرق و غرب سپیدرود در سده های ششم تا نهم هجری قمری بود. رواج تشیع در دوره صفویه (۹۰۷- ۱۱۳۵ق.) و استناد صاحبان بقاع متبرکه به فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر و یا خواهر امام رضا (ع) و همچنین باور مردم گیلان، مبنی بر اینکه وی به همراه برادرانش سید جلال‌الدین اشرف (از سادات زیدی قرن ششم هجری قمری) و میر شمس‌الدین (از سادات موسوی قرن هشتم هجری قمری) به گیلان مهاجرت ‏کرده و در زمان حکومت سیّد در رشت از دنیا رفته است؛ نیز می تواند تأییدی بر این گفتار باشد.[۱]

این بقعه در دوره قاجار محل بَست نشینی مقصرین بوده و در دوره مشروطه محل تحصن و تظاهرات مردم به شمار می‌آمده ‌است .در سال۱۲۸۲ق. ملا حسنعلی حسنی از روحانیون معتبر گیلان، در ایام حکومت قاسم خان والی، بنای بقعه بزرگی را در این مکان با صحن و ایوان و مسجد و سرداب آغاز کرد که پس از مرگ او به پایان رسید و تصویر آن در کتاب های جهانگردان و مأموران اروپایی به چاپ رسیده‌ است. حاجی ملارفیع شریعتمدار مجتهد و متمول تراز اول گیلان در عهد ناصری، در آخرین سال حیات خود یعنی در ۱۲۹۲ق. برای بقعه خواهر امام سردری ساخت که هنوز پا برجاست.

بر روی سقف اصلی بقعه با خط نستعلیق سفید بر زمینه آبی بوده و گچبُرى داخل کمربند گنبد، در برگیرنده آیه‌الکرسى به خط نستعلیق، به تاریخ ۱۳۰۶ق. است. خوشنویس آن محمد میرزا، به دستور حسام‌السلطنه و به اهتمام میرزا عباد قاجار مسعودی، و عمل حاجى غلامحسین است. سردرِ حیاط‌ بقعه‌، با آجرهای‌ لعابدار چیده‌ شده‌ و ابیاتی‌ به‌ تاریخ‌ ۱۲۹۰ق. بر آن‌ حک‌ شده‌ است‌. بر سمت‌ چپ‌ درِ بقعه‌ خواهر امام، کتیبه‌ سنگی‌ متعلّق‌ به‌ دوره‌ ناصرالدین‌ شاه‌ در مورد معافیت‌ مالیاتی‌ نانوایان‌ به‌ تاریخ‌ ۱۲۷۲ق. نصب‌ شده‌ است. این بقعه در سفر ناصرالدین شاه قاجار به رشت، به دستور وی تعمیر گردید (ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۶۷: ۵۰)

بقعه خواهر امام همچنین قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط آیت الله شیخ محمد لاکانی بازسازی و توسعه داده شد. این بقعه در سال های اخیر نیز دوباره توسعه داده شده تا اینکه به صورت فعلی در آمده است.

منابع

1. رابینو، ه. ل، ولایات دارالمرز ایران – گیلان، ترجمه جعفر خمامی زاده، رشت، طاعتی، چاپ اول، ۱۳۶۶٫
2. فراهانی، محمدحسین، سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲٫
3. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق ابراهیم المیانجی و محمدباقر بهبودی، طبع دارالاحیاء التراث، الطبعه الثالثه، (١۴٠٣ق).
4. مرعشی، سید ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، مؤسسه اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۶۴٫

———————–

[۱] . امروزه مردم رشت صاحب مزار را همانند سایر امامزادگان ایران، بدون هیچ گونه دلیل و مدرکی به امام موسی کاظم (ع) نسبت داده و خواهر امام رضا (ع) می دانند. تنها تحقیق مستقل درباره صاحب بقعه به نام فاطمه اُخری، تألیف محمدمهدی فقیه جلالی، نیز مستند نبوده و بیشتر جنبه عامه پسندانه دارد.