آقاى شیخ مرتضى مدرّس گیلانى، از نویسندگان و پژوهشگران نامى و پرکار، بود. وى در عصر روز سهشنبه ٧ ربیع الاول ١٣٣۵ ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود. پدرش آیت اللّه شیخ شعبان دیوشلى گیلانى ( ١٢٧۵ - ١٣۴٨ ق) از فقها و مراجع مشهور نجف اشرف بود. که علوم اسلامى را از محضر آیات عظام: میرزا حبیب اللّه رشتى، فاضل ایروانى و شیخ عبد اللّه مازندرانى استفاده نمود.
آن مرحوم معالم و شرح لمعه را نزد شیخ محمد فاضل قایینى، کفایه الاصول را نزد شیخ صدرا بادکوبهاى تلمذ کرد و دروس خارج را از محضر حضرات آیات: شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (فقه) ، شیخ موسى دعیبل (فقه) ، سید ابو الحسن اصفهانى، شیخ محمد کاظم شیرازى، شیخ على مرندى، میرزا حسن بجنوردى و سید احمد مستنبط تبریزى (فقه و اصول به مدت ١٢ سال) استفاده نمود.
استاد مدرّس در سال ١٣۶۵ ق به ایران سفر کرد و مدتى چند در تهران و قم توقف داشت و از محضر اساتیدى چون: شیخ محمّد على شاهآبادى (بخشى از اسفار) و شیخ حبیب اللّه ذو الفنون عراقى (در هیأت و نجوم) و در قم از محضر میرزا على ناسوتى یزدى (کتاب الهدایه الاثیریه) بهره برد.
نامبرده از اساتید بنام حوزۀ علمیۀ نجف اشرف بود که علاوه بر تدریس متون کتب درسى، در تدریس علوم ادبى و عروض و قافیه و هیأت و نجوم و حکمت نظرى مهارت کامل داشت و گروه زیادى از اساتید و فضلاى معاصر محضرش را در آن دیار درک کرده و به کسب دانش پرداختند.
وى در سال ١٣٧۵ ق نجف را ترک گفت در تهران سکونت اختیار نمود، و به تألیف و پژوهش و نشر آثار قلمى خود و نیز تدریس در مدرسۀ مروى پرداخت.
از کارهاى برجستۀ ایشان استخراج و نشر تقویم نجومى بود که سالها تقویم ایشان در شهرهاى ایران پخش مىشد.
آثار قلمى:
١ . دلائل الأحکام فى الفقه الجعفرى
٢ . تحریر الرسائل
٣ . تحریر المکاسب
۴ . شرح المدخل فى النجوم
۵ . الاسطرلاب عند الشرقیین
۶ . قبله الآفاق فى الهیئه
٧ . الحواشى على مصادرات اقلیدس (فى الهندسه)
٨ . اصول الهیئه
٩ . ترجمۀ کتاب الجبر، اثر خوارزمى
١٠ . شرح جبر الخلاصه
١١ . ترجمۀ اللمعه
١٢ . مفهوم المشتق
١٣ . رساله فى عدم مسؤولیه الصغیر
١۴ . أجوبه المنشود فى الفقه
١۵ . رساله فى اثبات وجوب المقدمه
١۶ . قاعده لا ضرر و لا ضرار (ترجمه)
١٧ . أجوبه الطباطبائى (ترجمه)
١٨ . منطق و فلسفه
١٩ . مدخل الزیج فى الهیئه
٢٠ . تاریخ نجف اشرف ( ٢ ج)
٢١ . وقایع و مقالات، فارسى
٢٢ . فلسفه الملا صدرا الشیرازى
٢٣ . دستور زبان فارسى، چاپ شده
٢۴ . لغات کلیله و گلستان
٢۵ . لغات متشابه و مشتقه
٢۶ . النحو و الصرف
٢٧ . شرح لامیه العجم با نام (السیل المفصم)
٢٨ . شرح عینیه ابن سینا
٢٩ . شرح لامیه العرب
٣٠ . فلسفۀ قدیم، ترجمۀ هدایه الحکمه
٣١ . شرح میمیه الفرزدق
٣٢ . شرح رباعى افضل الدین کاشانى.
٣٣ . الشرعیات
٣۴ . اخلاق الگیلانى
٣۵ . معجم الحکماء (فى تراجم الحکماء و الفلاسفه)
٣۶ . حکمه الأسرار (منظومهاى است در اخلاق و عرفان)
٣٧ . ترجمۀ الفهرست، اثر ابن الندیم، ناقص است
٣٨ . عروض و قافیه و بدیع
٣٩ . حواشى مختصره على کتاب الأسفار
۴٠ . خودآموز فارسى
۴١ . مبادئ الهندسه
۴٢ . فرهنگ گیلانى
۴٣ . منهج البلاغه فى المعانى و البیان و البدیع
۴۴ . ترجمۀ الفقه الأکبر، اثر ابو حنیفه شافعى
۴۵ . لغتنامۀ هفت اورنگ
۴۶ . أنباء البلاد (أو الرحله الایرانیه) ، سفرنامهاش در سال ١٣۶۵ ق به ایران
۴٧ . تعلیمات مدنى
۴٨ . تقویم خمسین عاما
۴٩ . دیوان الگیلانى (اشعار عربى)
۵٠ . کلید قرآن
۶٠ . لغات دبستان
۶١ . ترجمۀ مبادئ الفلسفه
۶٢ . مختصرى در علم قافیه
۶٣ . دیوان گیلانى (اشعار فارسى)
۶۴ . لغات القرآن
۶۵ . المختصر فى الفقه الشافعى
۶۶ . شرح کتاب الجبر، خواجه نصیر طوسى
۶٧ . شرح کتاب الهندسه، خواجه نصیر طوسى
۶٨ . معجم الشعرا ( ٢ ج)
۶٩ . معجم شعرا، به فارسى
٧٠ . حدّ الغرب على المذهب الجعفرى
٧١ . الحکومه و الورود فى اصول الفقه
٧٢ . القضاء و القدر (فى کلام)
٧٣ . صرف آسان
٧۴ . الأشاعره و المعتزله فى الاسلام
٧۵ . پاسخهاى مدرس گیلانى
٧۶ . شعرشناسى
٧٧ . خودآموز صرف
٧٨ . تجوید القرآن
٧٩ . شأن نزول القرآن
٨٠ . معارف القرآن
٨١ . الحساب و الهندسه
٨٢ . ده مقاله در طب یونانى
٨٣ . رساله فى الحق و الملک
٨۴ . ترجمۀ قرآن کریم، به زبان فارسى
٨۵ . شرح واجب الاعتقاد (در کلام)
٨۶ . ترجمۀ شرح باب حادى عشر، اثر علامۀ حلى
٨٧ . اصول فقه
٨٨ . معانى و بیان
٨٩ . شرح أبیات الهادى
٩٠ . منطق و ارسطو
٩١ . فلسفۀ ما بعد الطبیعه یا فلسفۀ قدیم، ترجمۀ هدایه الحکمه
٩٢ . تاریخ محکومان زمان مشروطیت
٩٣ . توضیح المسائل فى شرح بعض المسائل من قواعد الأحکام
٩۴ . غزالى با شما سخن مىگوید (منتخب کیمیاى سعادت)
٩۵ . تاریخ نگارستان، اثر احمد غفارى کاشانى (قرن ١٠ ) ، تصحیح و پاورقى
٩۶ . ترجمه الخصال، شیخ صدوق ( ٢ ج)
٩٧ . اختلاف المذاهب فى الفقه (در فقه مذاهب پنجگانه)
٩٨ . التلخیص فى الفقه
٩٩ . ثلاث مقالات فى الهندسه
١٠٠ . مطالع الأنوار فى المنطق، اثر قاضى محمود ارموى، تصحیح
١٠١ . هدایه الحکمه، اثر ابهرى، تصحیح
١٠٢ . الاشارات، اثر ابن سینا، تصحیح
١٠٣ . آلات المرصد، اثر دمشقى، تصحیح
١٠۴ . اللمعه الدمشقیه، اثر شهید اول، تصحیح
١٠۵ . الشمسیه فى المنطق، اثر کاتبى قزوینى، تصحیح
١٠۶ . مثنوى هفت اورنگ، جامى
١٠٧ . دیوان ناصر صفا کرمانى، تصحیح
١٠٨ . هزلیات فوقى (فوق الدین محمد یزدى)
١٠٩ . پندنامۀ غزالى، تصحیح، چاپ شده
١١٠ . تسلیه الاخوان، اثر جوینى، تصحیح
١١١ . حجیه القطع، اثر شیخ شعبان گیلانى، تصحیح
١١٢ . کتاب القضاء، اثر شیخ شعبان گیلانى، تصحیح
١١٣ . دیوان السعدى العربى، جمع و تصحیح
١١۴ . کلیات السعدى الشیرازى، تصحیح
١١۵ . أحکام الخلل فى الصلاه، اثر شیخ شعبان گیلانى، تصحیح
١١۶ . المقالات العلمیه، اثر شیخ شعبان گیلانى، تصحیح
١١٧ . اخلاق غزالى یا کلید معرفت
١١٨ . پیشگویى و طالعگیرى
١١٩ . سه مقاله در مساحت
١٢٠ . ضعفاى صحاح (در رجال)
١٢١ . تقویم سیّارات ( ٣٠ ج)
١٢٢ . دایره المعارف، ( ۴ ج)
١٢٣ . سخنرانىهاى خلفا
١٢۴ . دلائل الفقه، فقه استدلالى
١٢۵ . شرح زبده الاصول (اثر شیخ بهایى)
١٢۶ . دلائل الکلام (فى علم الکلام)
١٢٧ . دلائل الاعتقاد (فى العقائد)
١٢٨ . شرح الفیه ابن مالک (فى النحو)
١٢٩ . شرح بدایه النهایه فى الفقه
١٣٠ . تاریخ اخبارى و اصولى
١٣١ . علوم یونان
١٣٢ . حکمه المشاء
١٣٣ . شرح تشریح الأفلاک
١٣۴ . جذر أعداد
١٣۵ . پنج مقاله در طب یونانى
١٣۶ . آهنگ مدرس (اشعار)
١٣٧ . خودآموز عربى
١٣٨ . فلسفۀ یونانى ( ٧ ج) شامل: منطق، اخلاق، ریاضى، طبیعى، معرفه النفس و فلسفۀ الهى
١٣٩ . سه مقاله در اسطرلاب
١۴٠ . شرح فارسى منظومۀ سبزوارى
١۴١ . القضاء و الشهادات (على المذهب الجعفرى و الشافعى)
١۴٢ . بزم عشّاق
١۴٣ . فقه جعفرى
١۴۴ . ترجمۀ مقامات حریرى
١۴۵ . زندگىنامۀ اثیر الدین ابهرى
١۴۶ . شرح و ترجمۀ خلاصه الحساب، اثر شیخ بهایى
١۴٧ . هفت مقاله یا زندگینامۀ همدانى
١۴٨ . خودآموز فارسى اصول
١۴٩ . ترجمۀ آلات مرصد، اثر دمشقى
١۵٠ . چهار مقاله در علوم دینى
١۵١ . ده مقاله در دستور فارسى
١۵٢ . مسایل نجومى
١۵٣ . اصول عقاید امامیه
١۵۴ . هفتاد و پنج گفتار نجومى
١۵۵ . ترجمۀ ٩٠ غزل از حافظ (به عربى)
استاد مدرس گیلانى سالهاى آخر عمر خود را در انزوا و عزلت گذرانید و از بیمارى کلیه و ضعف بینایى رنج مىبرد با اینهمه از تألیف و نگارش بازنماند و هرگز لذت مطالعه و پژوهش در او کاسته نشد.
مرگش در ٨۵ سالگى روز یکشنبه ٢۵ ربیع الثانى ١۴٢٠ق مطابق با ١٧ مرداد ١٣٧٨ش اتفاق افتاد.
